Thursday, May 28, 2009
Komodoko herensugearen ehizatzeko modua
Animalia sarraskijalea da, baina harrapakaria ere izan daiteke. Hala ere, Komodoko herensugeak ez du egiten ohiko harrapakariek egiten duten bezala; beste era batera jokatzen du. Izan ere, “eseri-eta-itxaron” (sit-and-wait) harrapakarien jokaera izaten du eta horrela jokatzen duenean, harrapakina ez du erailtzen kosk egiterakoan. Zauritu egiten du eta, nahiz harrapakinak alde egiten duen, hil egiten da hortik denbora laburrera. Komodoko herensugeak harrapakinaren aztarna jarraitu behar du orduan, baina ia beti aurkitzen du gorpua.
Komodoko herensugea askotan atera dute naturari buruzko dokumentaletan, eta honakoa da berari buruz ematen duten azalpena: Varanus komodoensis-ek hortz zorrotzak ditu, oso zorrotzak, baina ez du indar handiegirik egiten masailezurrekin. Horregatik alde egiten dute harrapakinek hasieran, herensugearen indarra ez omen baita harrapakina geldiarazteko nahikoa. Dokumental horien arabera, odola ez gatzatzeko entzimak eta bakterio toxikoen multzo bat txertazen dizkio harrapakinari kosk egiterakoan. Bakterioen eragina bat-batekoa ez denez, denbora igaro behar da zoldura hedatu eta zolduraren ondorio hilkorra gertatu arte. Horrelaxe aurkeztu dute dokumentalek Komodoko herensugearen elikatze jokaera, eta ezaugarri horiei esleitu diete bere ehizatze estrategiaren arrakasta.
Gauzak, baina, ez omen dira gertatzen horrela. Egunotan jakitera eman den ikerketa baten arabera, arruntagoak dira izan ere. Pozoia baita, eta ez bakterio toxikoen multzoa, harrapakina hiltzen duena. Horixe da Proceedings of the National Academy of Sciences aldizkariaren argitalpen elektronikoan argitaratu berri den artikulu batek azaldu duena (DOI: 10.1073/pnas.0810883106). Lana egin duten ikertzaileek hildako ale baten burezurraren anatomia aztertu zuten hasiera batean eta orduan ikusi zuten pozoi guruinak zituela. Gero, gainera, pozoi guruinak kendu zizkioten hiltzear zegoen beste ale bati eta pozoiaren ezaugarriak aztertu ahal izan zituzten horrela. Beraz, Komodoko herensugea animalia mitikoa da, bai, baina ez da uste zen bezain misteriotsua, ehizatzeko moduari dagokionez, behintzat, narrasti arrunta baita.
Monday, May 25, 2009
Iragazle erraldoiak
Hegaztien artean ere badira animalia iragazleak, flamenkoak (Phoenicopterus generokoak) bezala. Mokoaren lamelei esker harrapatzen dituzte ur esekiduran eta jalkinetan bizi diren alga eta krustazeo txikiak. Iragazi egiten dituzte eta, iragazteaz gain, jateko onak direnak hautatu eta baliorik gabeko jalkin-partikulak baztertu egiten dituzte.
Iragazle handienak, baina, baleak dira, munduko animalia handienak, hain zuzen ere. Euphasiacea ordeneko kideak diren “krill” izeneko krustazeo txikiak jaten dituzte baleek; izkirak dira, 3-5 cm-ko luzerakoak. Antartiko Itsasoan 500 milioi tona krill daudela kalkulatu da. Multzotan egoten dira eta multzo bakoitzak bi milioi tona izan ditzake. Balea urdinak eguneko lau tona jaten du.
Baleek migrazio bidaia oso luzeak egiten dituzte. Udaberrian poloetara hurbiltzen dira, janari ugaria baitago udaberrian eta udaren hasieran zehar. Poloen inguru horietan hiru bat hilabete ematen dute eta jaten dutenari esker gantz erreserba handiak pilatzen dituzte. Gantz horren funtzioa bikoitza da, gainera. Batetik, larruazalaren azpian gordetzen dutenez, isolatzaile termiko aparta da eta hori oso ondo datorkie ur hotz horietan bizi ahal izateko. Eta bestetik, udaren amaieran migratzen dute berriro eta alde tropikal edo azpitropikaletara abiatzen dira, ugaltzera. Ugal sasoian kasik ez dute jaten baina larru azpiko lipido-geruza ur epeletan behar ez dutenez, ugal sasoian zehar balearen energi iturri nagusia bilakatzen da koipe edo gantz hori.Azkenean, ura iragaziz harrapaturiko krill hori da baleen energi iturri nagusia, bai itsas hotzetan bizi diren bitartean bai eta, geroago, ugal sasoia heltzen denean ere.
Wednesday, May 20, 2009
Water, water, everywhere. Nor any drop to drink.
Hauek dira S. M. Coleridge poetak idatzitako ospe handiko “The Rime of the Ancient Mariner” poematik ateratako hitzak. Aspalditik dakite marinelek itsas ura edatea urik ez edatea baino kaltegarriagoa dela.
Zenbait animaliek badute itsas ura bezain gazia den likidoetatik ur purua ateratzeko modua. Hori soilik egin dezakete ur gaziak dituen gatzak kanporatzen irentsitakoa baino ur kantitate txikiagoa erabiltzen duten animaliek. Baina ez da hau gizakiaren kasua.
Kontua hurrengoa da: gure giltzurrunak ekoiz dezakeen gernuko kloruro ioiaren kontzentraziorik garaiena itsas-urak duen Cl- kontzentrazioa baino baxuagoa da. Ondorioz, itsas ura edatean pertsona batek izango lukeen kloruroaren emendioa kanporatzeko, kloruro hori lortzeko edan duena baino ur gehiago eskretatu beharko luke gernuan, eta horrek ur balantze negatiboa ekarriko luke. Beste modu baten esanda, gehiegizko kloruroa kanporatzeko, gizakiaren beraren ehunetako uraren parte bat ere erabili beharko litzateke, pertsona hori deshidratatuz.
Itsastarrak diren eta euren barne medioa itsas ura baino diluituagoa duten zenbait animaliek badituzte ingurumen kontzentratuari aurre egiteko hainbat bide. Horietako batzuk azaldu dira aurreko zenbait ekarpenetan, eta labur esateko, askok arazoa saihestu egiten dutela ikusi da. Hau da, ahal dutenean, ekidin egiten diote itsas ura edateari, horrek eragiten duen zama osmotikoa saihestea delarik helburua. Hala ere, eta besterik gelditzen ez zaienean, batzuk badute gehiegizko gatz-sarrerari aurre egiteko gaitasuna: horien artean itsas ugaztun batzuk baditugu, eta horiek dira gizakitik hurbilago daudenak.
Zer da, hortaz, guk ez bezala baleek duten moldapena itsas ura baliatzeko? Ugaztun guztiok dugu geure odola baino kontzentrazio altuagoko gernua ekoizteko ahalmena, baina kontzentrazio-gaitasun hori desberdina da ugaztunetan zehar. Gernua kontzentratzeko kapazitate hori gure giltzurrunaren ezaugarri morfologiko eta funtzional batean oinarritzen da, Henle bihurgune izena duena, eta soilik hegazti eta ugaztunen giltzurrunetan aurki daiteke. Horrexegatik bakarrik hegaztiek eta ugaztunok ekoiz dezakegu gure barne medioa (odola) baino gatz kontzentrazio garaiagoa duen gernua. Kontua da Henle bihurguneari esker erdietsi den kontrentrazio-ahalmen hori neurri desberdinean garatu dela animalia talde desberdinetan.
Horrela, baleek eta beste zenbait ugaztun itsastarrek, itsas ura edan dezakete, euren giltzurrunaren jardueraren ondorioz gatzak gernuan asko kontzentratuz itsas uraren gatzik gabeko uraren parte bat lor dezaketelako: itsas uraren kontzentrazio osmotikoa 1000 miliosmolarrekoa da, eta itsas ugaztun hauek 1200-1500 miliosmolarreko kontzentrazioa duen gernua ekoiz dezakete. Giltzurrunaren lan osmotiko handi horri esker, hortaz, itsas uraren litro bakoitzeko, gutxi gora behera 300 bat ml ur “aske” lor dezaketela kalkulatu da. Gizakiaren kasuan, ordea, gure giltzurrunek odola (300 miliosmolar inguru) baino kontzentratuagoa den gernua ekoiz badezakete ere, ezin dute itsas ura bezain kontzentratua den fluidoa ekoitzi, eta beraz gehiegizko gatzak kanporatzeak ur galera netoa dakar. Argi dago, beraz, zergatik gizakia ezin den animalia itsastarra izan.
Monday, May 18, 2009
Itsasoa garbitzen
Iragazle bentonikoak ere garrantzi handikoak dira. Bibalbioak dira ugarienak, baina horiez gain beste zenbait espezie daude, belakiak, gasteropodo iragazleak, lanpernak (artropodoak) edo aszidiak bezala. Lehen esan bezala, bibalbioak dira iragazle bentoniko ugarienak eta ura ponpatzeko ahalmen ikaragarria dute. Adibide gisa esan daiteke gramo bateko masa lehorra (maskorra kenduta) duen muskuilu batek bi edo hiru litro ponpa ditzakeela orduko. Hau da, bi edo hiru litro ur ,-edo gehiago ere-, igaroarazten ditu bere brankietatik, brankiak baitira bibalbioen iragazkiak. Horrek esan nahi du tamaina horretako muskuilu batek 60 litro ur ponpa eta iragaz ditzakeela egun batean. Hori dela eta, eragin handia dute bibalbioek estuario, badia eta horrelako ekosistemetan. Bi adibide ikusiko ditugu hemen.
Arosako Itsasadarrak 4.335 milioi metro kubiko ur ditu eta 23 egun behar dira, gutxi gora behera, ur bolumen hori berriztatzeko. Ekoizgarritasun handikoa da eta 7.000 milioi g-koa da estuarioan kultibatzen diren muskuiluen biomasa (maskorrarik gabeko masa lehorra); jakina, margol eta txirla populazio handiak ere badira Arosako itsasadarrean, baina horiek ez ditugu hemen kontuan hartu. Bada, eguneko 350 milio metro kubiko ur iragazten dituzte muskuilu horiek eta 12 egun behar dituzte itsasadarraren ur osoa iragazteko, badiaren ura berriztatzeko behar den denboraren erdia, hain zuzen ere.
Oosterschelde da Herbehereetako estuario handienetako bat. Hango biztanleak ekaitzetatik eta uholdeetatik babesteko egin diren lanen ondorioz, nahikoa itxita geratu da azken hamarkadetan. Bere ur bolumena 2.740 milioi metro kubikokoa da (Arosako itsasadarraren erdia) eta 40 egunekoa da ur horren bataz besteko egonaldia estuarioaren barnean. Bada, 8.500 milioi g-koa da estuarioko berberetxo eta muskuiluen biomasa. Bibalbio horiek 740 milioi metro kubiko ur iragazten dituzte eta, beraz, 4 egun baino gutxiago behar dituzte ur guztia iragazteko, itsasadarraren ura berriztatzeko behar den denboraren hamarren bat, gutxi gora behera.Bi adibide horietan ikusi ditugun ura iragazteko denborak ez dira muturrekoak; badira denbora laburragoak eta luzeagoak ere, baina gehienak Oosterschelde edo Arosako itsasadarretan kalkulatu diren bezalakoak dira. Bada, denbora horiek argi adierazten dute zein neurrikoa izan daitekeen bibalbioen jardueraren eragina. Jarduera horri esker esekita dagoen materia partikulatua, -etengabe sortzen ari den edo ibaiak dakarren materia partikulatua-, iragazi egiten da. Adibide gisa, ikus honako datuak: Gernikako Itsasadarrean dauden bibalbioek, oso gutxi badira ere, 1’2 milioi metro kubiko ur iragazten dute eguneko eta esekita dagoen materia partikulatuko 4 Tn (masa lehorra) hartzen dute ur masatik denbora horretan. Bibalbioen jarduerei esker, ura garbiago mantentzen da, elikagaiak arinago birziklatzen dira eta, hori dela eta, lehen mailako ekoizpena sustatu egiten da.
Thursday, May 14, 2009
Eguzkiak elikaturiko itsas barea
Landareek eguzki argia hartzen dute plastoei esker eta energia kimiko bihurtzen dute fotosintesiaren bitartez. Ezaguna denez, animaliek ezin dute hori egin eta landareak edo beste animaliak kontsumitu behar dituzte euren energia beharrak asetzeko. Itsas bare honek, baina, ez du jokatzen beste animalia gehienek bezala. Bere janari nagusia alga bat da, alga jakin bat. Ebaki bat egiten dio algari, zitoplasma zurgatu eta gehiena digeritzen du; gehiena, baina ez osoa, plastoak ez baititu digeritzen; gorde egiten ditu.
Itsas bareak gorderiko plastoek fotosintesizatzen jarraitzen dute eta horrela sorturiko materia da Elysia chlorotica-k elikatzeko erabiltzen duena. Hori dela eta, eguzki instalazio bat bezalakoa da barea, landareak bezala bere jana sortzeko gai baita.
Itsas barea algaren guztiz menpekoa da bizirik irauteko. Hasieran, hazteko eta heldutasunera iristeko, alga behar du janari gisa. Gero, algatik plasto nahikoak erdietsi dituenean, eurek egiten duten fotosintesiari esker lortzen ditu bizitzeko behar dituen energia eta elikagaiak. Energia-autonomia lortu ondoren, bederatzi hilabetetan zehar bizi daiteke eguzki-argia hartuz eta fotosintesia eginez, landareek egiten duten era berean.
Aurreko artikulu batean eguzkia hartzen duen zizare baten istorioa azaldu genuen. Pentsa liteke hura eta hau istorio berdinak direla. Ez, ez dira berdinak. Zizare hark algak jaten zituen, itsas bare honek bezala, baina harek algak gordetzen zituen, osorik, sinbiosi harremana mantentzen zuelarik, baina honek ez du inolako sinbiosirik egiten algarekin. Jan eta erabili egiten ditu algak, bai, baina algek ez dute ezer lortzen horren truke. Bestalde, zizarearen kasuan zizarea ez zen fotosintesia egiten zuena, algak baizik. Oraingo kasu honetan, ordea, barea da fotosintesia egiten duena; algek zituzten plastoei esker egiten du, bai, baina berak egiten du.
Oharra: Texas A&M Univertsitateak eman zuen hemen aurkeztu dugun istorioaren berri 2008ko abenduaren 3an, eta informazio gehiago eskura daiteke “Solar-powered Sea-slugs Live Like Plants” artikulua irakurriz Science Daily webgunean.
Monday, May 11, 2009
Eta itsas sugeek, ura edaten dute?
Kobrak, manbak eta koral sugeekin batera, Elapidae familiako kideak dira itsas sugeak. Hirurogei espezie dira, gutxi gora behera, eta pozoitsuak guztiak. Jatorri lehortiarra dute baina gehienek itsasoan ematen dute bizi osoa edo ia osoa. Gehienak bizierditzaileak izanik, itsasoan erditzen dute, igeri egiten duten bitartean; gutxi batzuek, berriz, arrautzak jartzen dituzte eta biziaren zati txiki bat lehorrean ematen dute.
Urteetan zehar pentsatu izan da itsas sugeek itsas ura edaten dutela euren ur beharrak asetzeko. Jakina, portaera horrek gatzak kanporatzeko sistema eraginkorra beharko luke eta, hori dela eta, sugeen gatz guruinek gatzak hartu eta jariatuko lituzketelako ustea zegoen. Hiru espezierekin egindako esperimentuetan, baina, itsasoko urik edaten ez dutela behatu ahal izan da. Taiwan-etik hurbil harrapatu zituzten sugeak eta gatibu mantendu zituzten itsasoko ura edaten ote duten frogatu ahal izateko. Oso argia izan zen emaitza: bai eta oso egarri egonda ere, ez zuten itsas urik edan, ur geza edo, gehienez ere, ur gazi-geza oso diluitua onartzen zuten soilik.
Izan ere, itsas sugeen banatze geografikoa azaltzeko gakoak izan litezke esperimentu horien emaitzak. Gune (patch) mugatuetan banatzen dira itsas sugeak eta oso ugariak dira alde euritsuetan. Seguraski, gainera, kostaldetik sortzen diren iturbegi edo korronteen ur geza baliatzen dute ura edateko, askoz ere itsas suge gehiago aurki baitaitezke horrelako ur gezaren emariak hurbil dauden aldeetan. Bestalde, pentsatzekoa da itsaso irekian dauden sugeek euri jasa handien ondoren geratzen den ur gezaren goiko geruza ere baliatzen dutela azpiko ur gaziarekin nahastu baino lehen.
Ondorio horien aurrean, hala ere, zalantza bat gelditzen da: zertarako behar dituzte suge horiek gatz guruinak? Bada, baliteke guruin horien betebeharra eraentze ionikoa izatea eta ez, orain arte uste izan den bezala, eraentze osmotikoa; hau da, baliteke ioi jakinen balantzea matentzea izatea euren zeregin nagusia, eta ez kontzentrazio osmotikoa konstante mantentzea.
Beraz, hasierako galderari eman behar zaion erantzuna baiezkoa da, ura bai edaten dute, baina ez ur gazia. Ez dakiguna da bestelako itsas narrastiek zer egiten duten, balitekelako itsas sugeekin gertatzen den gauza bera gertatzea.
Thursday, May 7, 2009
Izokinaren lan astunak
Hori dela eta, bere ur eta gatzen balantzeari dagozkion lanak aldatu behar ditu izokin gazteak itsasora joateko prestatzeko. Hortaz, ura ez edatetik ura edatera, kontzentrazio apaleko gernu asko ekoiztetik kontzentrazio garaiko gernu gutxi ekoiztera eta, -deigarriena dena-, brankien bitartez gatzak eskuratzetik, gune beretik gatzak kanporatzera igaro behar dute. Edatearen kontua erraz alda daiteke, jokaera bat baino ez da; eta gernu kontzentrazioari zein ekoizpenari dagozkienek ere, ez dute aparteko zailtasunik. Baina korapilotsuagoa da hirugarren aldaketa.
Ur gezetako arrainen brankien epitelioko zelulek sodio eta kloruro ioiak barneratzen dituzte. Eta aurkako lana egiten dute itsas arrainen brankien epiteliokoek. Beraz, aurkako lana egin behar dute izokinen brankiek egoera batean eta bestean. Hori egin ahal izateko ezin erabil ditzakete zelula berdinak. Hortaz, kontzentrazio batetik bestera igarotzeko, gatzak kanporatzen dituzten zelula berriak sortzen ditu brankiaren epitelioak, “kloruro zelulak” izenekoak. Hormonen kontrolpean daude bai kloruro zelulak sortzea bai eta beste egitura anatomiko edo ezaugarri berriak garatzea ere. Aldaketa horiek guztiak gertatu ondoren itsasoratzeko prest dago izokina. “Smolt” izena ematen zaio orduan.
Kontu horiek guztiak ondo ezagutzen dira egun, izokinen hazkuntzarako ezinbesteko ezagutzak baitira. Izan ere, izokinen biologia ezezaguna zenean, haztegietan hiltzen ziren izokinak askotan. Bizi ziklo osoa bete behar da espezie honen hazkuntza intentsiboan, eta horretarako, ur gezatik ur gazirako iragapena kontrolpean egin behar da urmaeletan. Espeziearen biologia ezezaguna zenean, uraren gazitasuna arinegi aldatzen zen askotan, izokinak prest egon gabe. Eta parr gazteak hil egiten ziren orduan. Hori dela eta, izokinen hazkuntza ez zen arrakastatsu bilakatu parr-smolt iragapenaren xehetasunak ondo ezagutu arte. Geroztik, etengabe joan da gora izokinaren hazkuntza. Izan ere, munduan gehien kultibatzen den itsas arraina da eta, Europan adibidez, hazkuntza jarduera guztien salmentaren ia erdia dagokio izokinen hazkuntzari.
Argazkia: Hans-Petter Fjeld (Creative Commons Attribution Sharealike 2.5)”
Sunday, May 3, 2009
Ur ontzia den igela
Ura galtzeko arriskua handia da, eta izatez, galera handiak jasan behar izaten dituzte urlehortar gehienek. Galera horien tamainaren neurria emango digu honako zehaztapen honek: ingurumen baldintza berdinen menpe egonik, sugandila batek galtzen duena baino 40-50 bider handiagoa da tamaina bereko igel batek lurrunketaz galtzen duen ur bolumena. Ez da harritzekoa, beraz, urlehortar gehienek ur galerarekiko jasankortasun handia edukitzea, hau da, anfibioek beste animaliek baino ur gehiago gal dezakete aparteko kalterik jasan gabe.
Ur galerarekiko jasankortasun hori, neurri batean behintzat, urlehortarrek dituzten nolabaiteko ur biltegi bereziei dagozkie. Esaterako, plasma da horietako biltegi bat. Norbaitek pentsa lezake hori edozein animaliaren ezaugarria dela eta horretan urlehortarrek ez dutela inolako berezitasunik. Bada, desberdina da anfibioena. Izan ere, hidrataturik daudenean, urlehortarren plasmaren kontzentrazio osmotikoa oso apala da, ornodun guztien artean apalena. Horrek esan nahi du legokiokeena baino ur gehiago gordetzen dutela plasman[1], eta lurrunduz gero, odolaren kontzentrazio osmotikoa ez dela gehiegi igotzen. Beraz, ez da inolako gehiegikeria esatea plasma erabiltzen dutela ur biltoki gisa.
Baina gauzak ez dira hor amaitu. Plasmaz gain badituzte bestelako ur biltegiak ere. Horietako bat gernu puxika da, gernua bera izan baitaiteke ur iturri bat. Hau da, ura galtzen ari direnean eta edanez edo larruazaletik berreskura ezin dezaketenean, gernuaren ura berreskura daiteke puxikatik. Gernuaren bolumenaren erdia berreskuratzera irits daitezke ur beharrak handiak direnean. Bestalde, puxikaren zeregin horren garrantzia nabarmen geratzen da uretako eta lehorreko anfibioak erkatzen direnean. Izan ere, uretako anfibioen puxikaren kapazitatea lehorreko anfibioena baino 50 bider txikiagoa izan daiteke.
Azkenik, barrunbe peritoneala erabil dezakete zenbait urlehortarrek ur biltegi gisa. Horrenbesterako garrantzia izan dezake horrek ezen Cyclorana platycephalus igel australiarrak itxura esferikoa hartzen baitu urez betetzen denean. Eta azken datu hau ez da txantxetakoa: Australiako bertatiarrek edateko ur iturri gisa erabiltzen zuten Cyclorana platycephalus. Esan beharra dago, hala ere, oso berezia dela igel australiar hori. Urlehortarra izanik izugarrizko moldapenak garatu ditu lehorteari aurre egin ahal izateko. Zeren egoera benetan larritzen denean oso modu berezian egiten baitio aurre sasoi lehorrak dakarren ur eskasiari. Ur peritoneala eta puxikarena agortzen zaionean, lurperatu egiten da, gero, larruazala aldatzen du eta mukiz estali osorik; horrela gogortu egiten da eta urarekiko irazkaitz bihurtu. Geruza horren barruan hilabeteak eman ditzake euria itzuli arte.
[1] Ur gezetako arrain gehienen odolaren kontzentrazio osmotikoa 300 miliosmolar baino garaiagoa den bitartean, 200 miliosmolarretik hurbil dago ondo hidrataturiko urlehortarrena. Hau da, esan genezake euren ur edukia arrainena baino ia %50 garaiagoa dela. Bestalde, 450 miliosmolar arteko plasma kontzentrazioa jasan dezakete igelek hil gabe; hau da, heriotzera iristeko, plasmaren ur erdia galdu beharko lukete. Eta hori ez da gutxi!