Monday, June 15, 2009

EHUsfera-ra joan gara

Hemedik aurrera beste toki batean egongo gara. Gure unibertsitateak, -Euskal Herriko Unibertsitateak-, bere blogosfera sortu du eta, normala den bezala, hara goaz. Beraz, hemendik aurrera, hemen aurkituko gaituzu: Uhandreak

Honen gainean "read more..." sakatzean ikusiko dena idatzi



Thursday, June 11, 2009

Bare mamutxa


“Mail Online” egunkariak 2008ko uztailaren hamaikan eman zuen kontu honen berri. Honako hau izan zen berriaren titularra: “'Alien' killer slug with razor-sharp teeth slithering round gardens in the UK” (Labanak bezain zorrotzak diren hortzak dituen bare hiltzaile atzerritarra irristatzen dabil Erresuma Batuko lorategietatik).

Bai, antza denez, 2006an aurkitu zuten lehenbiziko alea baina 2008ra arte ez dute sailkatu eta izena eman. Selenochlamys ysbryda da jarri dioten izena. Zientziarentzat berria da bare hau, eta bere taldekide hurbilenak Kaukason bizi direnez, handik ekarria dela uste dute. Ongarri naturalarekin batera nahi gabe ekarri zutela da espeziea ikertu duten zoologoek uste dutena. Zuri-zuria da eta hori dela-eta, litekeena da kobazuloetan eboluzionaturiko espezie bat izatea. Horren zuria da ezen bare mamutxa deitu baitute barea sailkatu duten zoologoek (Bill Symondson eta Ben Rowson).
Baina titularrak berak dioen bezala, bare horren ezaugarrietako bat, garrantzi handikoa gainera, hortzeria da. Egia esan hortz bakarra du, baina zeregin bera betetzen duten hortz moduko beste zenbait aho-atal ditu eta oso zorrotzak dira, labanak bezain zorrotzak Mail Online-k emandako berriaren arabera. Jakina, horrek badu azalpen egokia, titularrak hori ere adierazten baitigu “killer slug” hitzen bitartez.
Haragijale (eta ehiztaria) baita bare hori. Izan ere, lurpean bizi da eta beste bare eta, batez ere, zizareak ehizatzen ditu. Horretarako mehetu egiten du bere gorputza zizareen zulobideetan sartu ahal izateko. Organo kimiohartzaileak ditu antenetan eta eurei esker aurkitzen ditu bere harrapakinak. Zizare edo bare bat aurkituz gero, iltzatu egiten du aho-atal zorrotzak erabiliz eta, ondoren, zurrupatu egiten ditu harrapakinaren barne fluido eta ehunak, nahiz bizirik dirauen oraindik.
Gure artean ere, bada bare karniboro bat, Testacella generokoa. Selenochlamys bezala, lur azpian bizi da eta zizareak jaten ditu. Honek badu, gainera, beste ezaugarri bitxi bat, maskor txiki bat du gorputzaren atzekaldean. Bareak eta barraskiloak oso antzekoak dira. Izan ere, kaltzioz txiroak diren lurretan bizitzeko moldapena da bareek maskorrik ez izatea; hau da, maskorra egiteko nahikoa kaltzioa ez zegoen tokietan “maskorrik gabeko barraskiloak” sortu ziren. Baina iragapen horretan bada erdiko formarik eta horixe da, hain zuzen ere, Testacella, erdiko forma bat; horrexegatik du maskor txiki bat.
Istorio hau ekarri dugu hona arrazoi batengatik: guk dakigula, hauek dira ezagutzen diren bare haragijale gutxietako bi. Egia da guk ezagutzen ditugun bare arruntek ere haragia (euren espezie bereko kideena, zehatzak izateko) jan dezaketela, baina oso gutxitan egiten dute. Bere jakiaren osagai nagusiak landareak dira, -baserritarrek ondo dakiten bezala-, eta noizean behin, proteinen beharrak errazago asetzeko, beste animalia txikiak edo euren espeziekideak ere jan ditzakete.



Monday, June 8, 2009

Handi izatearen aldekoak (eta txiki izatearenak ere)


Oso erabilgarria da simaurra. Milaka animalia espezie bizi dira simaurretik. Onthofagus generoko espezieek, esaterako, simaurra jaten dute eta bi mila espezie baino gehiago ditu talde honek mundu osotik banatuta. Genero honetako espezieak dira kakalardo pilotagile izenez ezagunak diren intsektu asko; hala ere, izen bera hartzen dute beste generoetako zenbait espeziek ere. Ingelesez duen izena, dung beetle (bekorotzaren kakalardoa), bere izaeraren adierazgarriagoa eta zehatzagoa da seguraski ere.

Espezie hauek dimorfismo sexuala dute. Eraso eta defentsarako erabiltzen duten adar bat dute arrek eta espezietan zehar aldatzen da bere kokapen anatomikoa. Emeek, berriz, ez ohi dute adarrik. Arren garapenak bi ibilbide desberdin jarrai ditzake bere bizizikloaren aldi kritiko batean -larba heldu bihurtzen den unean hain zuzen ere-, gertatzen denaren arabera. Une horretan, sexu-kromosoma egoteak ala ez egoteak baldintzatzen du, hasteko, heldu horren sexua zein izango den. Eta gero, ar horrek ezagunak ez diren baina, seguraski, hormonen menpe dauden zenbait mekanismoren bidez baloratzen ditu gertu dituen energia- eta egitura-baliabideak. Baldin eta baliabide horiek atalase jakin baten gainetik badaude, orduan tamaina handikoa izango da ar hori, eta, espeziearen arabera, adar bat edukiko du. Baina baliabideak atalase horren azpitik badaude, txikia izango da eta ez du adarrik edukiko.
Larbak zaintzea da emearen ardura edo zeregin nagusia. Satsa erabiltzen du larbak elikatzeko, eta larbak sortu aurretik egin dituen zulobideetan sartzen du simaurra. Arrak, bestalde, zulobidearen sarrera zaintzen du, beste arrak sar ez daitezen: horretarako erabiliko du, beharrezkoa bada, adarra. Baina, lehenago esan bezala, ar adardun horiez gain, adar gabeak diren beste ar txikiagoak ere badaude. Ar horiek ahulagoak dira, noski, baina maltzurragoak ere, intsektu bati buruz hitz egiteko berba egokia bada. Izan ere, emeengana iristeko eta ernaltzeko beste zulobide batzuk egiten dituzte ar txikiek. Azken batean, adarrik gabekoak dira, bai, ar txikiak, baina adarra oztopoa izango litzateke isileko modu horretara jokatu ahal izateko. Oso ondo planifikaturiko eta eginiko esperimentuen emaitzetatik atera dira hemen aurkeztu ditugun ondorio horiek. Eboluzio-mekanismoei eta animalien garapen-biologiari buruzko ondorio interesgarriak dira, baina horrez gain, tamainak eta ongizateak berak zenbaitetan jartzen dituen segadei buruzko irakaspenik ere atera daiteke.


Oharra: Argazkia Indiana University-ren webgunetik hartua dago (Courtesy of Indiana University).



Thursday, June 4, 2009

Kakalardo bonba-jaurtitzailea


Carabidae familiakoak ditugu bere babes-kimikorako mekanismoa dela eta izen xelebre hau hartzen duten 500 intsektu espezietik gorako taldeko kideak. Zerbaitek, normalean apo, inurri edo armiarma edo antzeko harrapakariren batek, kaltetuko dituela antzematen dutenean, kakalardo hauek narritagarria den spray kimikoa jaurtitzen diote etsaiari. Babes modua bera deigarria bada ere, are harrigarriagoa da jaurtitzen duten substantziaren tenperatura 100 ºCtik gorakoa dela, eta beraz oso arma indartsua da ia edozein harrapakarirentzat.
Nola ekoizten dute horren kaltegarria izan daitekeen konposatua? Eta nola lortu dute eurei kalterik ez eragitea?


Kontua oso konplexua da, eta horrexegatik erabili izan dute adibide modura kreazionismo eta diseinu adimentsuaren aldekoek, azaltzeko horren konplexua den zerbait hautespen naturalez ezin daitekeela gertatu. Utz ditzagun funts zientifikorik gabeko kontu hauek alde batera eta azter dezagun eraso kimiko honen oinarrian dagoena.
Kakalardo hauen sabelaren atzealdeko muturrean kokatzen diren guruin berezietan ekoizten da aerosol babesgarria. Spraya jaurtitzen dutenean, laino bat bezala ikus daiteke, eta leherketak hots berezia eta entzuteko modukoa eragiten du.
Bi ganbarek osatzen dituzte sekrezio-guruin berezi hauek: ganbara handienean, barrurago kokatzen dena, animaliaren bi guruin bereizietan ekoitzitako hidrokinona eta hidrogeno peroxidoa nahasten dira; kanporago kokatzen den ganbara txikiagoan, berriz, epitelioko zelulek jariatzen dituzten katalasaz eta peroxidasaz osatutako nahaste entzimatiko bat dago. Hidrokinona intsektu askoren metabolimoaren produktuetariko bat da, kitinaren sintesian erabiltzen dena, eta hidrogeno peroxidoa, bestalde, denok ezaguna dugun ur oxigenatua da.
Intsektu hauek mehatxua hautematen dutenean, zenbait muskuku uzkurtuz ganbara handiko likidoa ganbara txikiagoan sarrarazten dute, eta orduan, leherketa gertatzen da, hydrogeno peroxidoa hidrolisatzen hasten delako bapatean eta hidrokinonak oxidatzen, oso erreakzio bortitza eraginez, non bero kantitate handiak askatzen diren. Sortutako gasen presioaren eraginez alde batetik ganbara handiko balbula itxita mantentzen da, eta horrela babestuta gelditzen da, eta bestetik nahaste erasotzailea spray fin bat bezala kanporatzen da beste balbula batean zehar. Ateratzen den benzoquinona eta lurrunaren nahasteak erre egiten du, uraren irekitze-puntuaren tenperaturaren ingurura heltzen baita, eta normalean harrapakariak uxatu egiten ditu.
Kakalardoek hainbat aldiz erakus dezakete babes erantzun hau eta gainera bonba-jaurtiketa ia edozein norantzan zuzen dezaketela ikusi da, harrapakariaren mugimenduen arabera eraso kimikoaren norabidea aldatuz. Afrikako zenbait kakalardo bonba-jaurtitzaileek 270 graduko errotazio-ahalmena dute, eta beraz guruinaren irekitze-gunea ia edonorantz bideratu dezakete.
Hain da lehertze-mekanismo eraginkorra animalia hauek erabiltzen dutena, ezen 2004an abiatu zen Leedseko Unibertsitatean 135.000 liberako finantziazioa jaso zuen proiektu bat, animalia hauen konbustio-mekanismoak industria aeronautikoan izan ditzakeen aplikazioak aztertuko dituena. “Learning from controlled explotions in nature: modelling the catalytic explosion device of bombardier beetles” da ikerketa-lanaren izena eta gero eta gehiago garatzen ari den biomimetikaren arloan sakonduko du.
Hurrengo helbide honetan ikus daiteke nola erabiltzen duen kakalardoak bere errifle kimikoa zenbait etsairen aurrean. Hala ere, bada honi aurre egiteko trebezia garatu duenik ere... http://www.youtube.com/watch?v=1C5CYRV-tvY



Monday, June 1, 2009

Bizirik iraun urik edan gabe


Ipar amerikako hegomendebaldeko basamortuetan bizi diren kanguru arratoiak (Dypodomys generokoak) asteetan eta hilabeteetan egon daitezke urik edan gabe. Hori bai, hazi eta landare lehorrak jaten dituzte euren metabolismoa asetzeko beharrezkoa den energia lortzeko.
Kanguru arratoiak deritze euren aurreko hankak oso oso laburrak baitira, eta atzeko hanka bereziki luzeekin jauziak eginez mugitzen direlako, kanguruen antzera. Animalia txikiak dira (10-20 zmkoak, gehienetan 100 gramotik berakoak) eta oso aktiboak, karraskari guztiak bezala, eta beraz energia-eskari garaiak dituzte. Izatez, animali hauek ez dira beste gehienak baino lehorragoak; euren ur edukina normaltzat har daiteke ugaztunen artean (% 66 inguru). Eta ur proportzio hori mantendu egin dezakete nahiz eta ura eskuragarri ez izan. Are gehiago, janari lehor nahikoa izanez gero, animalia hauek ez dute pisurik galtzen, eta irabazi ere egin dezakete. Eta horrek zera esan nahi du, ur galerek ez dituztela ur sarrerak gainditzen. Nola gerta daiteke ur balantze negatiborik ez izatea, ura gertu ez duten egoera horretan?


Azter ditzagun ur sarrerak eta ur galerak kontu hau argitzeko: ur askerik ez dagoen egoera batean, animalia hauek lor dezaketen ur bakarra jakiak berez duena, gehi jaki horren oxidazio-prozesuen ondorioz lor daitekeena da. Elikagaiek berez dutena inguruko hezetasun-mailaren araberakoa da. Bestalde, jakiaren katabolismoaren ondorioz lortzen dena, ur metabolikoa deritzona, jakiaren konposizio biokimikoaren araberakoa da; jaki mota aldatzen ez bada, hortaz, konstantea izango da jakiaren masa unitateko lor daitekeen ur metabolikoaren kantitatea. Argi dago beraz kanguru-arratoiek jaten dituzten elikagaietatik beste edozein animaliak lor dezakeen ur metabolikoaren kantitate berbera lor dezaketela, ez gehiagorik.
Hori horrela, ur sarrera mugatua dagoen egoera batean, horrenbeste ez galtzean datza ura aurrezteko modu bakarra. Ikus dezagun nola lortzen duten basamortuetako biztanle hauek ur-galerak murriztea: Alde batetik horretara zuzendutako bizimodua dute, gauez besterik ez dira ateratzen euren habietatik, tenperatuta horren garaia eta hezetasuna horren apala ez denean hain zuzen ere. Bestetik, urarekiko oso iragazkorra den azala dute, eta beraz apenas galtzen dute ura tegumentutik zehar.
Baina zer gertatzen da ezinbestekoak diren ur galerekin? Hau da, gorotzetan, gernuan eta arnas-azaleran gertatzen diren ohiko ur-galerekin? Kanguru-arratoiek ekoizten dituzten gorotzak oso lehorrak dira eta horietan galtzen den ur kantitatea arbuiagarria da.
Arnasketan gertatzen da ekidin ezineko ur-galerarik handiena (>%50). Arnasa hartzeak beti eragiten du ura lurruntzea. Prozesu horretan galdutako ur kantitatea eguraste-bolumenaren menpekoa da eta eguraste-bolumena oxigeno-kontsumoaren araberakoa; Bestalde, kanguru arratoiek eskari metabolikoa garaiak dituzte, oso aktiboak izateaz gain animalia txikiak baitira. Nola lortzen dute orduan arnasketaren ondorioz lurrundutako ur kantitatea murriztea? Batez ere gorputz-tenperatura baino hotzagoa den airea kanporatuz: biriken tenperatura ohikoa bada eta urez saturatuta badago ere, sudurretik pasatzerakoan hoztu egiten da. Arnasa-hartzerakoan airearen pasabideko paretek beroa eta ura galtzen dute airea berotuz eta urez saturatuz, eta gertatzen den lurruntze prozesuari esker inhalaturiko airearen tenperaturaren azpitik koka daiteke pasabideko hormaren tenperatura. Arnasa botatzerakoan, biriketatik datorren aire bero eta uretan saturatuak azalera hotz hautatik pasaerazten da, hoztuz eta ura hormetan kondentsatuz. Airea zenbateraino hozten den aldatu egingo da inhalaturiko airearen tenperatura eta hezetasunaren arabera.
Mekanismo hori animalia guztiek erabil dezakete berez, baina zenbat eta airearentzako pasabideak hestuagoak izan eta elkartrukerako azalera zabalagoa, karraskari txikietan bezala, indartsuagoa da bere eragina. Izan ere, laborategiko arratoien kasuan kanguru-arratoiaren kasuan bezain eraginkorra da.
Orduan, ur askerik ez dagoen baldintzetan zergatik deshidratatzen dira arratoi arruntak eta ez ordea kanguru-arratoiak? Erantzuna saihestezina den hirugarren ur-galeraren murrizteko gaitasunean dago. Lehengusuen arteko desberdintasun nagusia honetan datza hain zuzen: basamortuko biztanle txikiek duten gernua izugarri kontzentratzeko ahalmenean. Animalia hauek odola bera baino 14 aldiz kontzentratuagoa den gernua ekoiz dezakete. Horretarako, oso Henle bihurgune luzeak dituzten nefronek osatzen dituzte euren giltzurrunak, eta horien lanari esker gernuaren kontzentrazioa 4000-5000 miliosmolarreraino iritsi daiteke. Erreferentzia bat izateko, gizakiak 4 aldiz , arratoi arruntak 9 aldiz, eta katuek 10 aldiz kontzentratuagoa den gernua kanpora dezakete, hau da, askoz ur gehiago behar dute solutu kontzentrazio berbera iraizteko. Kontuan hartuta basamortuko baldintzetan ur galerak murriztea hil ala biziko kontua dela, orain badakigu zergatik bizi eta ugal daitezkeen kanguru arratoiak medio horretan eta ez ordea beste animalia asko.
Azaldutako guztia ohiko baldintzen menpe gertatzen da, zeren baldintza bereziek eragin dezakete ur beharrizanak emendatzea. Adibidez, kanguru arratoi emeek, ugal sasoian, udaberri goienean, ohikoa baino ur askearen beharrizan garaiagoak dituzte esnea ekoizteko; hori dela eta, berdeak edo behintzat hezeagoak diren landareak jan behar dituzte ur balantzea mantentzeko.