Tuesday, March 17, 2009
Urea kaltegarria ote?
Aurreko ekarpenean azaldu denez, urea proteinen metabolismoaren azken produktua da ugaztunetan eta beste zenbait ornodunetan. Hondar nitrogenodun modura, animalia hauen giltzurrunean iraitzi egiten da eta gernuan zehar kanporatu, kontzentrazio garaitan eragin kaltegarriak baititu.
Marrazoen giltzurrunetan, ordea, birxurgatu egiten da urea; hau da, kanporatu beharrean odolerantz bideratzen da. Elasmobrankio itsastarren odoleko urearen kontzentrazioa, ugaztunek dutena baino 100-200 aldiz handiagoa da; balio horiek jasanezinak lirateke gainontzeko ornodun guztietan. Elasmobrankioetan, aldiz, urea gorputz-fluido guztietako osagai arrunta da eta ehunetan arazoak ager daitezke konposatu hau desagerrarazten bada. Adibide adierazgarri modura erabil daiteke hurrengoa: marrazoen bihotzak, beste animalia askorenak bezala, euren gorputzetik kanpo, isolatuta, denbora luze manten daitezke, normal taupatzen, baldin eta inguruan jartzen bazaie beren odolaren antzeko konposizio ionikoa duen gatz-disoluzio bat. Horrela izateko, baina, urea kontzentrazio altua mantendu behar da kanpo-medio horretan. Medio horretatik urea kenduz gero, bihotz horrek anderakuntza nabarmena agertzen du eta pixka bat geroago uzkurtzeari uzten dio.
Nola izan daiteke, bada, baldintza normaletan bere toxikotasuna dela eta iraitzi beharreko substantzia bera erabiltzea zenbait animaliak eragile osmotiko modura bere odoleko kontzentrazio osmotikoa goratzeko? Toxikoa delako eskretatu behar bada, nolatan sahiesten dute animalia hauek ureak izan dezakeen ergin kaltegarria? Aski ezaguna da ureak proteinak desegonkortu egiten dituela, eta bereziki entzimak.
Lehen erantzun modura otu dakigukena zera da: behar bada eboluzioan zehar animalia hauen entzimek garatu dute urearen eragin kaltegarri horren aurreko babes-moduren bat. Gogora dezagun, esaterako, puxika arraina tetrodotoxinarekiko erresistentea dela. Ez ba, ez dirudi hori denik arrazoia. Urearekin batera, elasmobrankioek trimetil amina oxidoa (TMAO) metatzen dute. Dirudienez, ureak entzimetan ohi duen eragin kaltegarria neutralizatzeko ahalmena du TMAOak eta antzeko eragin neutralizatzailea bide du beste amina metilatu pare batek, betaina eta sarkosinak hain justu. Mota honetako konposatuek urearen gain duten ahalmen neutralizatzailea maximoa da urea/metilamina ratioa 2:1 ingurukoa denean, eta horixe bera da, gutxi gorabehera, arruntena itsas uretan arazo osmotikoak ez izateko konposatu organiko nitrogenodunak erabiltzen dituzten ornodunetan sarri aurkitzen dena.
Monday, March 16, 2009
Marrazoen usain txarra
Amonio ioia (NH4+) da proteinen metabolismoaren azken hondarra. Animalia guztiek sortzen dute etengabe, eta oso molekula toxikoa denez, berehala iraitzi behar da; ezin dakioke utzi barne likidoetan pilatzen. Horretarako, baina, ur asko behar da, zeren iraitzi ahal izateko, ur bolumen handietan disolbatua egon behar baitu. Ur behar horiek nonbait apalagoak izan daitezen, amonioa bezain toxikoa ez den beste molekula bat bihurtzen dute animalia askok. Molekula hori ez da bakarra animalia guztietan: guk ugaztunok, esaterako, urea erabiltzen dugu; azido urikoa da intsektuek eta hegaztiek erabiltzen duten molekula; eta badira hain hedaturik ez dauden bestelako iraizketa-molekula nitrogenodunak. Molekula bakoitza iraitzia izateko ur bolumen desberdina behar denez, euren inguruneko ur gertutasunaren arabera erabiltzen dute animaliek bata edo bestea. Ura soberan duten animalia gehienek amonioa erabiltzen dute eta ur gutxien duten animaliek, azido urikoa erabiltzen dute. Erdian gaude urea erabiltzen dugun animaliok.
Baina itzul gaitezen harira. Kontua da animalia askok, ugaztunok barne, urea erabiltzen dugula hondar nitrogenodunak kanporatzeko. Hori ez da, ordea, urearen zeregin bakarra animalien artean, beste zeregin baterako erabiltzen baitute uretako animalien talde bateko kideek. Izan ere, arrain elasmobrankioek eta beste arrain talde txikiko kideek ere, odolean gordetzen dute urea, kontzentrazio garaietan gainera. Berezi samarrak dira arrain horiek, eta itsastarrak gehienak. Nahiz horietako zenbait ugari samarrak diren, arrain talde nagusia den teleosteoen taldea baino askoz ere espezie gutxiago du elasmobrankioenak. Esan bezala, ugariak dira horietako zenbait, eta aski ezagunak gainera: marrazoak, mailu-arrainak, eta manta-arraiak, besteak beste, elasmobrankioak dira. Zelakantoa[1] eta kimerak dira besteak, talde txikikoak direnak. Bada, arrain horiek guztiek urea gordetzen dute euren odolean.
Baina, zertarako gordetzen dute? Zein da urea horrek betetzen duen zeregina? Bada, eragile osmotikoa da urea animalia horien odolean. Elasmobrankio itsastar, kimera eta zelakantoaren[2] odolaren kontzentrazio osmotikoa orekan dago itsasoko urarenarekin. Orekan dago, bai, baina oreka hori ez dagokio gatz ezorganikoen ekarpenari, urearenari baizik. Izan ere, urea da oreka hori ahalbidetzen duen solutua. Hau da, odolean duten gatz ezorganikoen kontzentrazioa itsasoarena baino askoz apalagoa da, baina ureari esker berdinak edo oso antzekoak dira bi kontzentrazioak, kanpokoa, itsasoarena, eta barnekoa, odolarena. Eta era horretara ekiditen zaio bestela ura kanporatzeko egongo litzatekeen joerari. Urea gabe, barne kontzentrazioa askoz apalagoa izango litzateke, eta horrek ura bultzatuko luke gorputzetik irtetera. Urearen garrantziaren ideia egokia edukitzeko horra honako zehaztapena: marrazoen odolaren kontzentrazio osmotikoaren %30-%40 ureari dagokio. Ez harritu, beraz, marrazoak eta antzekoak saltzen diren arrantza portuetako lonjetan usain txarra baldin badago, azken batean urearen usaina berdina da gernuan eta marrazoen odolean.
Baina istorioa ez da hor amaitu. Hainbat elasmobrankio itsastar ibaietara sartzen baitira eta hainbat elasmobrankio ibaietan bizi baitira. Zer gertatzen da horien odolarekin? Marrazo zezena (Carcharhinus leucas) itsastarra da, baina ibaietara sartzeko ahalmena eta ohitura du; eta gauza bera egiten du txakur-arrainak (Squalus acanthus). Bada, bietan jaisten da odolaren urea kontzentrazioa ibaietara joaterakoan. Jaitsiera hori ez da nahikoa kanpo uraren kontzentrazio osmotikoarekin parekatzeko, baina bai bi medioen arteko gradiente osmotikoa handiegia ez izateko, eta horrela barneko ur edukia konstante mantendu ahal izateko. Kontuan hartu behar da ibaietara sartzerakoan, ur geza baino askoz ere kontzentratuago dagoela odola. Baldintza horien menpean, arrainek ezer egingo ez balute, ura sartuko litzaieke gorputzean lehertu arte. Horri ekiditeko eraenketa lana egin behar dute, baina lan hori errazago egin dezakete urearen kontzentrazioa jaisten baldin badute, eta horixe da egiten dutena.
Gutxi izan arren, badira ur gezetan bizi diren hainbat elasmobrankio. Horietako bat, Congoko manta-arraia (Dasyatis generoa) da eta beste bat Amazoniakoa (Potamotrygon generoa). Lehenaren odolaren urea kontzentrazioa oso apala da, manta-arrai itsastar baten ia erdia hain justu, eta bigarrenak ez du bat ere urearik, guztiz ezabatu baitu bere odolatik. Hortaz, ez dut uste Potamotrygon saltzen diren tokien usaina bereziki txarra denik.
[1] Crossopterygii taldeko kide bakarra dugu zelakantoa. Izan ere, Crossopterygii taldea iraungitzat hartua zegoen talde horren aztarnarik ez baita agertu azken 75 milioi urteetako fosiletan. Baina 1938an bizirik zegoen Latimeria zelakantoaren ale bat harrapatua izan zen Afrikako ekialde-hegoaldeko kostaldearen aurrean. Ale handia zen, 1’5 metrokoa eta 50 kg-ko pisua zuena, eta sona handia sortu zuen zientzia komunitatean. Geroztik hainbat ale harrapatu izan dira bizirik eta denbora luze mantendu ezin izan diren arren laborategian, oinarrizko hainbat datu ezagunak dira egun.
[2] Kimerak (edo arratoi arraina) eta zelakantoa itsastarrak dira, elasmobrankio gehienak bezala.
Baina itzul gaitezen harira. Kontua da animalia askok, ugaztunok barne, urea erabiltzen dugula hondar nitrogenodunak kanporatzeko. Hori ez da, ordea, urearen zeregin bakarra animalien artean, beste zeregin baterako erabiltzen baitute uretako animalien talde bateko kideek. Izan ere, arrain elasmobrankioek eta beste arrain talde txikiko kideek ere, odolean gordetzen dute urea, kontzentrazio garaietan gainera. Berezi samarrak dira arrain horiek, eta itsastarrak gehienak. Nahiz horietako zenbait ugari samarrak diren, arrain talde nagusia den teleosteoen taldea baino askoz ere espezie gutxiago du elasmobrankioenak. Esan bezala, ugariak dira horietako zenbait, eta aski ezagunak gainera: marrazoak, mailu-arrainak, eta manta-arraiak, besteak beste, elasmobrankioak dira. Zelakantoa[1] eta kimerak dira besteak, talde txikikoak direnak. Bada, arrain horiek guztiek urea gordetzen dute euren odolean.
Baina, zertarako gordetzen dute? Zein da urea horrek betetzen duen zeregina? Bada, eragile osmotikoa da urea animalia horien odolean. Elasmobrankio itsastar, kimera eta zelakantoaren[2] odolaren kontzentrazio osmotikoa orekan dago itsasoko urarenarekin. Orekan dago, bai, baina oreka hori ez dagokio gatz ezorganikoen ekarpenari, urearenari baizik. Izan ere, urea da oreka hori ahalbidetzen duen solutua. Hau da, odolean duten gatz ezorganikoen kontzentrazioa itsasoarena baino askoz apalagoa da, baina ureari esker berdinak edo oso antzekoak dira bi kontzentrazioak, kanpokoa, itsasoarena, eta barnekoa, odolarena. Eta era horretara ekiditen zaio bestela ura kanporatzeko egongo litzatekeen joerari. Urea gabe, barne kontzentrazioa askoz apalagoa izango litzateke, eta horrek ura bultzatuko luke gorputzetik irtetera. Urearen garrantziaren ideia egokia edukitzeko horra honako zehaztapena: marrazoen odolaren kontzentrazio osmotikoaren %30-%40 ureari dagokio. Ez harritu, beraz, marrazoak eta antzekoak saltzen diren arrantza portuetako lonjetan usain txarra baldin badago, azken batean urearen usaina berdina da gernuan eta marrazoen odolean.
Baina istorioa ez da hor amaitu. Hainbat elasmobrankio itsastar ibaietara sartzen baitira eta hainbat elasmobrankio ibaietan bizi baitira. Zer gertatzen da horien odolarekin? Marrazo zezena (Carcharhinus leucas) itsastarra da, baina ibaietara sartzeko ahalmena eta ohitura du; eta gauza bera egiten du txakur-arrainak (Squalus acanthus). Bada, bietan jaisten da odolaren urea kontzentrazioa ibaietara joaterakoan. Jaitsiera hori ez da nahikoa kanpo uraren kontzentrazio osmotikoarekin parekatzeko, baina bai bi medioen arteko gradiente osmotikoa handiegia ez izateko, eta horrela barneko ur edukia konstante mantendu ahal izateko. Kontuan hartu behar da ibaietara sartzerakoan, ur geza baino askoz ere kontzentratuago dagoela odola. Baldintza horien menpean, arrainek ezer egingo ez balute, ura sartuko litzaieke gorputzean lehertu arte. Horri ekiditeko eraenketa lana egin behar dute, baina lan hori errazago egin dezakete urearen kontzentrazioa jaisten baldin badute, eta horixe da egiten dutena.
Gutxi izan arren, badira ur gezetan bizi diren hainbat elasmobrankio. Horietako bat, Congoko manta-arraia (Dasyatis generoa) da eta beste bat Amazoniakoa (Potamotrygon generoa). Lehenaren odolaren urea kontzentrazioa oso apala da, manta-arrai itsastar baten ia erdia hain justu, eta bigarrenak ez du bat ere urearik, guztiz ezabatu baitu bere odolatik. Hortaz, ez dut uste Potamotrygon saltzen diren tokien usaina bereziki txarra denik.
[1] Crossopterygii taldeko kide bakarra dugu zelakantoa. Izan ere, Crossopterygii taldea iraungitzat hartua zegoen talde horren aztarnarik ez baita agertu azken 75 milioi urteetako fosiletan. Baina 1938an bizirik zegoen Latimeria zelakantoaren ale bat harrapatua izan zen Afrikako ekialde-hegoaldeko kostaldearen aurrean. Ale handia zen, 1’5 metrokoa eta 50 kg-ko pisua zuena, eta sona handia sortu zuen zientzia komunitatean. Geroztik hainbat ale harrapatu izan dira bizirik eta denbora luze mantendu ezin izan diren arren laborategian, oinarrizko hainbat datu ezagunak dira egun.
[2] Kimerak (edo arratoi arraina) eta zelakantoa itsastarrak dira, elasmobrankio gehienak bezala.
Wednesday, March 11, 2009
Itsasoan urak handi
Urez beterik dago itsasoa, urez beterik eta gatzez ere. Itsasoko ur litro batean 33 g gatz dago; sodio kloruroa da gehiena, hau da, etxean jakiei botatzen diegun gatz horren antzekoa dena. Bestalde, asko eta talde guztietakoak dira itsasoan bizi diren animaliak. Gehienen barne fluidoek, gainera, itsasoko uraren gatz kontzentrazio berdina dute; orekan daude barne likidoak eta kanpoko ura, pareko kontzentrazio osmotikoak baitituzte. Horren ondorioz, animalia horiek ez diote aurre egin behar gatz eta uraren balantzeak ekar litzakeen egoera kaltegarriei. Muskuiluak, belakiak, itsastrikuak, anemonak, poliketoak eta beste zenbait zizare, besteak beste, talde horren partaideak dira.
Baina animalia horiez gain, badira beren barne likidoek itsasoko urak baino gatz kontzentrazio apalagoa dutenak. Txitxarroak, antxoak, bisiguak eta abarreko arrain teleosteoak dira talde horren partaide nagusiak. Bigarren horiek, beraz, ez daude orekan, eta desoreka horrek lan berezia eskatzen die euren barne egoera egonkor mantentzeko.
Baina animalia horiez gain, badira beren barne likidoek itsasoko urak baino gatz kontzentrazio apalagoa dutenak. Txitxarroak, antxoak, bisiguak eta abarreko arrain teleosteoak dira talde horren partaide nagusiak. Bigarren horiek, beraz, ez daude orekan, eta desoreka horrek lan berezia eskatzen die euren barne egoera egonkor mantentzeko.
Aurreko ekarpen batean azalduta geratu da zergatik zegoen oker gabon kanta ezagun hura: Ibaietako arrainek ez dute urik edaten eta horregatik da desegokia kantaren leloa. Baina itsasoko arrainak, kontu honi dagokionez bederen, desberdinak dira. Itsasokoak bai, gabon kanta ezagun horren protagonistak izan litezke, zeren ibaietako arrainek ez bezala, hauek bai edaten dute ura. Ur behar handia baitute. Azken batean, itsasoko arrainei ibaietakoei gertatzen zaienaren aurkakoa gertatzen zaie. Ibaietakoek ura soberan bazuten, hauek, berriz, faltan dute.
Euren kontzentrazio osmotikoa itsasoko urarena baino baxuagoa izanik, ura galtzeko arriskuan daude. Hori dela eta, ahal duten moduan eskuratu behar dute, eta edatea da duten modu bakarra. Baina horrek, jakina, badu garrantzi handiko aurkako bat: gatz kantitate handia sartzen zaiela ur horrekin batera. Azken batean, handia da itsasoko uraren gatz kontzentrazioa, eta edandako urarekin batera gatz hori xurgatuko balute, ondorio kaltegarriak suertatuko lirateke, barne likidoen gatz kontzentrazioa igoko bailitzateke egokia den mailatik gora. Nola konpon daiteke hori?
Gatz horiek heste hodian ez xurgatzea da gatzen sarrerari ekiditeko dagoen bidea. Baina hori ez da bat ere erraza eta zenbait gatz xurgatu egiten dira. Hala ere, beste zenbait ez dira xurgatzen, arrain horien hestearen zelulak berezi samarrak baitira. Zelulok dituzten egiturei esker hainbat gatz gera daitezke xurgatu gabe eta hondakinekin batera kanporatzen dira.
Eta zer egin xurgatu diren gatzekin? Bada, gabon kantaren artikuluan ikusi dugunaren aurkakoa, hain justu. Ibaietako arrainek brankietatik xurgatzen dituzte ezinbestekoak dituzten gatzak; itsasokoek, ordea, brankietatik kanporatzen dituzte soberan dituztenak, eta horrela, egonkor eta maila egokietan manten ditzakete beren barne gorputzen gatz kontzentrazioa.
Ibaietako arrainei buruz aritu garenean, aipatu dugu arrain haiek gernu bolumen handiak ekoizten dituztela, soberan sartzen zitzaien ura kanporatzeko bidea baita hori. Itsasoetakoek duten arazoa, berriz, aurkakoa da, ur behar handiak dituztelako. Hori dela eta, itsasokoek oso gernu gutxi ekoizten dute, eta gainera, gatz edukin garaikoa da gernu hori. Izan ere, giltzurrun bereziak dituzte itsasoetako arrainek, glomerulurik gabeko giltzurrunak baitira eta gatzen jariaketa aktiboz sortzen baitute gernua.
Oharra: Txitxarroak (Trachurus picturatus) dira irudiaren arrainak; irudia “Nivarsub” urpekarien taldeko webgunetik (www.nivarsub.com/c.html) hartua dago.
Euren kontzentrazio osmotikoa itsasoko urarena baino baxuagoa izanik, ura galtzeko arriskuan daude. Hori dela eta, ahal duten moduan eskuratu behar dute, eta edatea da duten modu bakarra. Baina horrek, jakina, badu garrantzi handiko aurkako bat: gatz kantitate handia sartzen zaiela ur horrekin batera. Azken batean, handia da itsasoko uraren gatz kontzentrazioa, eta edandako urarekin batera gatz hori xurgatuko balute, ondorio kaltegarriak suertatuko lirateke, barne likidoen gatz kontzentrazioa igoko bailitzateke egokia den mailatik gora. Nola konpon daiteke hori?
Gatz horiek heste hodian ez xurgatzea da gatzen sarrerari ekiditeko dagoen bidea. Baina hori ez da bat ere erraza eta zenbait gatz xurgatu egiten dira. Hala ere, beste zenbait ez dira xurgatzen, arrain horien hestearen zelulak berezi samarrak baitira. Zelulok dituzten egiturei esker hainbat gatz gera daitezke xurgatu gabe eta hondakinekin batera kanporatzen dira.
Eta zer egin xurgatu diren gatzekin? Bada, gabon kantaren artikuluan ikusi dugunaren aurkakoa, hain justu. Ibaietako arrainek brankietatik xurgatzen dituzte ezinbestekoak dituzten gatzak; itsasokoek, ordea, brankietatik kanporatzen dituzte soberan dituztenak, eta horrela, egonkor eta maila egokietan manten ditzakete beren barne gorputzen gatz kontzentrazioa.
Ibaietako arrainei buruz aritu garenean, aipatu dugu arrain haiek gernu bolumen handiak ekoizten dituztela, soberan sartzen zitzaien ura kanporatzeko bidea baita hori. Itsasoetakoek duten arazoa, berriz, aurkakoa da, ur behar handiak dituztelako. Hori dela eta, itsasokoek oso gernu gutxi ekoizten dute, eta gainera, gatz edukin garaikoa da gernu hori. Izan ere, giltzurrun bereziak dituzte itsasoetako arrainek, glomerulurik gabeko giltzurrunak baitira eta gatzen jariaketa aktiboz sortzen baitute gernua.
Oharra: Txitxarroak (Trachurus picturatus) dira irudiaren arrainak; irudia “Nivarsub” urpekarien taldeko webgunetik (www.nivarsub.com/c.html) hartua dago.
Tuesday, March 10, 2009
Urpekarien gaitza
Itsas ugaztunek oso ondo egiten dute igeri urpean. Baina salbuespenak dira ugaztunen artean, ugaztun gehienontzat urpean egotea oso zaila baita. Ugaztunen birikek ezin dute oxigenorik erauzi uretatik, bistakoa da hori. Baina horrez gain, oxigenoarekin zerikusirik ez duten bestelako arazoak ditugu ugaztunok urperatzen garenean. Horietako bati urpekarien gaitza deitzen zaio, eta horixe izango da, hain zuzen ere, ondoren azalduko dugun kontua.
Nitrogenoa (78%) eta oxigenoa (21%) dira arnasten dugun airearen osagai nagusiak. Oxigenoa erregarri gisa erabiltzen dugu metabolismoan eta arnas sistema erabiltzen dugu eskuratu ahal izateko. Nitrogenoa, berriz, geldoa da; ez dugu behar eta ez dugu ezertarako ere erabiltzen. Ohiko baldintzen menpe, arnasten dugun nitrogenoaren zati txiki bat bakarrik pasatzen da odolera, eta disolbaturik igaroten da zati txiki hori. Baina urperatzerakoan, presio hidrostatikoa jokatzen hasten da eta, horren ondorioz, presio handien pean daude biriken barrunbean dauden gasak, sakoneraren arabera handitzen baita presioa. Izan ere, 10 m-ko 1 atm handitzen da. Beraz, itsas azalean dagoena (atmosferari dagokiona) 1 atm-koa bada, 2 atm-koa da 10 m-ko sakoneran eta segida horren arabera goratzen da hortik behera.
Ikus dezagun orain zein den urpekariek aurki dezaketen arazoa. Presioaren igoera dela eta, urpekariak arnasten duen airearen[1] nitrogenoaren presio partziala ere goratzen da eta, horren ondorioz, itsas mailan atmosferatik hartuko lukeena baino nitrogeno gehiago hartzen du urpekariaren odolak. Harturiko nitrogeno hori bertan geratzen da, odolean eta barne fluidoetan, disolbaturik. Baina itsas azalera itzultzen denean urpekaria, jaitsi egiten da presio hidrostatikoa eta, horrekin batera, biriketan dagoen gasen presio partziala ere. Odol eta barne fluidoetan disolbaturik zegoen nitrogenoa biriken barrunbera itzultzen da beherapen horren ondorioz eta, gero, kanporatua izaten da biriken barrunbetik.
Arazo larriak sor daitezke, hala ere, arinegi goratzen bada urpekaria. Arinegi goratuz gero, presioaren jaitsiera ere azkarregi gertatzen da eta, orduan, nitrogenoa ez da apurka-apurka barreiatzen biriken barrunbera. Baldintza horien pean gas-nitrogenozko burbuilak sor daitezke gorputz fluidoetan eta kalte larriak eragin ditzakete burbuila horiek. Izan ere, nitrogenozko burbuilek nerbioak estutu ditzakete, arteriak, zainak eta linfa-hodiak buxatu, eta halaber, erreakzio kimiko kaltegarriak eragin odolean.
Esan bezala, urpekariei gerta dakieken arazo larria da hori eta horrexegatik deitzen zaio urpekariaren gaitza. Baina itsas ugaztunei ez zaie horrelakorik gertatzen, nahiz eta oso arin urperatzen eta azaleratzen diren askotan. Itsas ugaztunek urpekarien gaitza ez pairatzearen arrazoia ez dago guztiz argi, baina badirudi birikak hustutzen dituztela urperatu baino lehen. Horrela jokatuz, biriken barrunbean ez da geratzen nitrogenorik (oxigenorik ere ez) eta biriketan ez badago, odolera ere ez da iragaten eta odolean ez dagoen nitrogenoak ezin dezake burbuilarik sor.
Itsas txakurrei dagokienez ez dago zalantzarik: frogaturik dago birikak hustutzen dituztela urperatu aurretik. Baleen kasuan, berriz, ez dago horren argi, baina euren birikak oso txikiak dira eta argi dago urperatzerakoan berehala kolapsatzen direla. Kolapsaturik egonik ez da ezer geratzen birika- barrunbean.
Baina birikak hain arin kolapsatzen badira, nondik ateratzen dute itsas ugaztunek arnas egiteko behar duten oxigenoa? Hori, beste egun batean ikusiko dugu.
[1] Arazo honi dagokionez, berdin da aire konprimituaz beteriko botilatik harturiko airea den edo biriken barrunbean dagoena den.
Nitrogenoa (78%) eta oxigenoa (21%) dira arnasten dugun airearen osagai nagusiak. Oxigenoa erregarri gisa erabiltzen dugu metabolismoan eta arnas sistema erabiltzen dugu eskuratu ahal izateko. Nitrogenoa, berriz, geldoa da; ez dugu behar eta ez dugu ezertarako ere erabiltzen. Ohiko baldintzen menpe, arnasten dugun nitrogenoaren zati txiki bat bakarrik pasatzen da odolera, eta disolbaturik igaroten da zati txiki hori. Baina urperatzerakoan, presio hidrostatikoa jokatzen hasten da eta, horren ondorioz, presio handien pean daude biriken barrunbean dauden gasak, sakoneraren arabera handitzen baita presioa. Izan ere, 10 m-ko 1 atm handitzen da. Beraz, itsas azalean dagoena (atmosferari dagokiona) 1 atm-koa bada, 2 atm-koa da 10 m-ko sakoneran eta segida horren arabera goratzen da hortik behera.
Ikus dezagun orain zein den urpekariek aurki dezaketen arazoa. Presioaren igoera dela eta, urpekariak arnasten duen airearen[1] nitrogenoaren presio partziala ere goratzen da eta, horren ondorioz, itsas mailan atmosferatik hartuko lukeena baino nitrogeno gehiago hartzen du urpekariaren odolak. Harturiko nitrogeno hori bertan geratzen da, odolean eta barne fluidoetan, disolbaturik. Baina itsas azalera itzultzen denean urpekaria, jaitsi egiten da presio hidrostatikoa eta, horrekin batera, biriketan dagoen gasen presio partziala ere. Odol eta barne fluidoetan disolbaturik zegoen nitrogenoa biriken barrunbera itzultzen da beherapen horren ondorioz eta, gero, kanporatua izaten da biriken barrunbetik.
Arazo larriak sor daitezke, hala ere, arinegi goratzen bada urpekaria. Arinegi goratuz gero, presioaren jaitsiera ere azkarregi gertatzen da eta, orduan, nitrogenoa ez da apurka-apurka barreiatzen biriken barrunbera. Baldintza horien pean gas-nitrogenozko burbuilak sor daitezke gorputz fluidoetan eta kalte larriak eragin ditzakete burbuila horiek. Izan ere, nitrogenozko burbuilek nerbioak estutu ditzakete, arteriak, zainak eta linfa-hodiak buxatu, eta halaber, erreakzio kimiko kaltegarriak eragin odolean.
Esan bezala, urpekariei gerta dakieken arazo larria da hori eta horrexegatik deitzen zaio urpekariaren gaitza. Baina itsas ugaztunei ez zaie horrelakorik gertatzen, nahiz eta oso arin urperatzen eta azaleratzen diren askotan. Itsas ugaztunek urpekarien gaitza ez pairatzearen arrazoia ez dago guztiz argi, baina badirudi birikak hustutzen dituztela urperatu baino lehen. Horrela jokatuz, biriken barrunbean ez da geratzen nitrogenorik (oxigenorik ere ez) eta biriketan ez badago, odolera ere ez da iragaten eta odolean ez dagoen nitrogenoak ezin dezake burbuilarik sor.
Itsas txakurrei dagokienez ez dago zalantzarik: frogaturik dago birikak hustutzen dituztela urperatu aurretik. Baleen kasuan, berriz, ez dago horren argi, baina euren birikak oso txikiak dira eta argi dago urperatzerakoan berehala kolapsatzen direla. Kolapsaturik egonik ez da ezer geratzen birika- barrunbean.
Baina birikak hain arin kolapsatzen badira, nondik ateratzen dute itsas ugaztunek arnas egiteko behar duten oxigenoa? Hori, beste egun batean ikusiko dugu.
[1] Arazo honi dagokionez, berdin da aire konprimituaz beteriko botilatik harturiko airea den edo biriken barrunbean dagoena den.
Tuesday, March 3, 2009
Migratzaile aparta
Migrazio luzeak egiten dituen hegazti batez aritu ginen aurreko post batean, erreginatxo marradunaren digestio-sistemaz idatzi genuen artikuluan, hain zuzen ere. Bada, Dendroica striata migratzaile handia bada ere, are migratzaile handiagoa da ipar-txenada (Sterna paradisiaea).
Hegazti zirkunpolarra da. Europa, Asia eta Iparamerikako eskualde artiko eta subartikoetan bizi da ugal sasoian, udan. Ugaltzeko, koloniak osatzen ditu, eta oso erasokorra da habiak mehatxatzen dituzten animaliekin, bai eta animalia horiek gizakia bezain ugaztun handiak direnekin ere. Beste itsas hegaztiak bezala, arrainez eta itsas ornogabeez elikatzen da. Biziraupen luzeko hegaztia da, hogei urte izatera erraz heltzen baita.
Baina, lehen esan bezala, bere migratze ahalmen handia da ipar-txenadaren ezaugarririk behinena. Txitatze aldia bukatzen denean, beste hilabete batez egoten dira gurasoak txitoak zaintzen eta elikatzen, eta horren ostean, Antartikara abiatzen dira, oiloekin batera. Izan ere, uda batetik bestera joaten da Sterna paradisiaea eta, beraz, udan bizi da ia etengabe. Hori dela eta, ipar-txenada da argi-ordu gehien ikusten duen animalia.
Joan eta itzultzeko bidaiei dagozkien distantziak batuta, ia 40.000 km egiten dituzte urtero; hori baino migrazio luzeagorik ez da ezagutzen animalien artean. ¡Begira noraino diren luzeak egiten dituen hegaldiak, bizitza osoan zehar Ilargira joan eta etortzeko bidaiaren pareko distantzia egiten baitu!
Hegazti zirkunpolarra da. Europa, Asia eta Iparamerikako eskualde artiko eta subartikoetan bizi da ugal sasoian, udan. Ugaltzeko, koloniak osatzen ditu, eta oso erasokorra da habiak mehatxatzen dituzten animaliekin, bai eta animalia horiek gizakia bezain ugaztun handiak direnekin ere. Beste itsas hegaztiak bezala, arrainez eta itsas ornogabeez elikatzen da. Biziraupen luzeko hegaztia da, hogei urte izatera erraz heltzen baita.
Baina, lehen esan bezala, bere migratze ahalmen handia da ipar-txenadaren ezaugarririk behinena. Txitatze aldia bukatzen denean, beste hilabete batez egoten dira gurasoak txitoak zaintzen eta elikatzen, eta horren ostean, Antartikara abiatzen dira, oiloekin batera. Izan ere, uda batetik bestera joaten da Sterna paradisiaea eta, beraz, udan bizi da ia etengabe. Hori dela eta, ipar-txenada da argi-ordu gehien ikusten duen animalia.
Joan eta itzultzeko bidaiei dagozkien distantziak batuta, ia 40.000 km egiten dituzte urtero; hori baino migrazio luzeagorik ez da ezagutzen animalien artean. ¡Begira noraino diren luzeak egiten dituen hegaldiak, bizitza osoan zehar Ilargira joan eta etortzeko bidaiaren pareko distantzia egiten baitu!
Izotz aurkako naturalak
Bilatuz gero, itsasoaren ia edozein tokitan aurki ditzakegu arrainak, bai eta ustez ezinezkoa litzatekeen uretan ere. Itsas teleosteoen barne likidoen gatzen kontzentrazioa itsasoko urarena baino hiru bider apalagoa da gutxi gora behera. Ezaguna denez, 0 ºC-tan izozten da ur destilatua, baina ur disoluzioen izozte-tenperatura 0 ºC azpitik dago. Izan ere, kontzentrazioaren menpekoa da disoluzioen izozte-tenperatura. Hori horrela, itsas teleosteoen odola -0’6 ºC eta -0’8 ºC artean izozten da, itsasoko ura -1’8 ºC-tan izozten den bitartean. Ur disoluzioak dira biak, odola eta itsasoko ura, kontzentrazio desberdineko disoluzioak, lehen adierazi bezala.
Gauzak horrela, ez litzateke arrainik egon beharko -0’8 ºC baino tenperatura hotzagoko uretan, balio horren azpitik izoztu beharko bailitzaizkieke euren gorputz likidoak. Harrigarria bada ere, baina, horrelakorik ez da gertatzen. Izan ere, izoztearen arriskuari aurre egiteko, izotz aurkakoak diren gaiak metatzen dituzte euren odolean ur hotzetan bizi diren arrainek. Glukoproteinak[1] pilatzen dituzte Antartiko itsasokoek, adibidez. Horiexek dira, baita ere, barne fluidoetan iparraldeko itsasoetako bakailauek metatzen dituzten osagaiak. Baina bestelako gaiak ere erabiltzen dituzte iparraldeko beste zenbait arrainek. Izan ere, peptidoak[2] dira izozte arriskuari ekiditeko gehien erabiltzen diren gaiak. Eta bada askoz ere bakunagoa den beste molekula bat erabiltzen duen arrainik ere; Fundulus heteroclitus izenekoak glukosa erabiltzen du, azukre sinplea.
Baina Fundulus ez da izozteari aurre egiteko glukosa erabiltzen duen animalia bakarra. Izan ere, horixe da zenbait anfibiok erabiltzen duten izotz kontrako naturala; beste zenbaitek, berriz, glizerola erabiltzen dute.
Izozteari ekiditeko metaturiko gaiak batzuk zein besteak izanik, guztiek dute ezaugarri komun bat, alegia gai organikoak direla, autoen hozkailuetan neguan ipintzen diren izotz kontrako gaiak bezala, hain zuzen ere. Hortaz, ez litzateke harritzekoa izan beharko duela zenbait hamarkada autogintzaren ingeniariek asmatu zuten gauza bera milioika urte lehenagotik naturak asmatua izana.
Oharra: Irudian agertzen diren arrainak Fundulus heteroclitus espeziearen aleak dira. “University of Delaware College of Marine and Earth Studies” erakundearen webgunetik (www.ocean.udel.edu/kiosk/mummichog.html) hartua dago irudi hori.
[1] Karbohidrato batez eta proteina batez osaturiko tamaina txikiko molekula da.
[2] Aminoazidoez osaturiko molekula txikiak. Proteinak bezalakoak dira, baina proteinak aminoazido kopuru handiagoez osatuak dira.
Gauzak horrela, ez litzateke arrainik egon beharko -0’8 ºC baino tenperatura hotzagoko uretan, balio horren azpitik izoztu beharko bailitzaizkieke euren gorputz likidoak. Harrigarria bada ere, baina, horrelakorik ez da gertatzen. Izan ere, izoztearen arriskuari aurre egiteko, izotz aurkakoak diren gaiak metatzen dituzte euren odolean ur hotzetan bizi diren arrainek. Glukoproteinak[1] pilatzen dituzte Antartiko itsasokoek, adibidez. Horiexek dira, baita ere, barne fluidoetan iparraldeko itsasoetako bakailauek metatzen dituzten osagaiak. Baina bestelako gaiak ere erabiltzen dituzte iparraldeko beste zenbait arrainek. Izan ere, peptidoak[2] dira izozte arriskuari ekiditeko gehien erabiltzen diren gaiak. Eta bada askoz ere bakunagoa den beste molekula bat erabiltzen duen arrainik ere; Fundulus heteroclitus izenekoak glukosa erabiltzen du, azukre sinplea.
Baina Fundulus ez da izozteari aurre egiteko glukosa erabiltzen duen animalia bakarra. Izan ere, horixe da zenbait anfibiok erabiltzen duten izotz kontrako naturala; beste zenbaitek, berriz, glizerola erabiltzen dute.
Izozteari ekiditeko metaturiko gaiak batzuk zein besteak izanik, guztiek dute ezaugarri komun bat, alegia gai organikoak direla, autoen hozkailuetan neguan ipintzen diren izotz kontrako gaiak bezala, hain zuzen ere. Hortaz, ez litzateke harritzekoa izan beharko duela zenbait hamarkada autogintzaren ingeniariek asmatu zuten gauza bera milioika urte lehenagotik naturak asmatua izana.
Oharra: Irudian agertzen diren arrainak Fundulus heteroclitus espeziearen aleak dira. “University of Delaware College of Marine and Earth Studies” erakundearen webgunetik (www.ocean.udel.edu/kiosk/mummichog.html) hartua dago irudi hori.
[1] Karbohidrato batez eta proteina batez osaturiko tamaina txikiko molekula da.
[2] Aminoazidoez osaturiko molekula txikiak. Proteinak bezalakoak dira, baina proteinak aminoazido kopuru handiagoez osatuak dira.
Monday, February 23, 2009
Bizitzaren ertz beroak
Muturreko tenperaturak jasan ditzaketen forma edo egoera bereziak dituzte animalia zenbaitek. Baina egoera berezi horiek ez dira bateragarriak bizimodu arruntarekin. Izan ere, ingurune-tenperaturak mutur-muturrekoak badira ezin daiteke mantendu ohiko bizimodua, puntako tenperatura horiek hilkorrak gertatzen baitira. Zer da, baina, muturreko tenperaturatzat har daitekeena?
Bada, desberdina da erantzuna uretako eta lehorreko animaliei dagokienez. Oro har, lehorreko ingurumenean gertatzen dira tenperatura-aldaketa handiago eta bortitzagoak eta, horrekin loturik, garaiago eta behereagoak izaten dira muturreko tenperaturak. Lehorreko animalien artean 50ºC-takoa da, gutxi gorabehera, hiltze-tenperatura garaiena, baina badira hori baino behereagoak diren hiltze-mugak. Animalia itsastarren artean, berriz, nekez izaten dira 30ºC-tik goragokoak, baina marearteko aldean bizi direnak salbuespenak dira. Horiek, ezaugarri lehortiarrak dituen ingurumen batean bizi direnez, erdiko hiltze-tenperaturak dituzte, uretatik kanpo denbora luze egoten direnenak garaiagoak direlarik.
Saharako basamortuko zilar inurriarena da ezagutzen den hiltze-tenperaturarik gorena. Inurri hori 54ºC-tik hurbil egon daiteke janari bila dabilenean, baina hori bai, minutu gutxitan egon daiteke tenperatura horren pean. Bizitzaren ertzean dago, bai, zilar inurria!
Ertz hori oso zorrotza da zenbait kasutan, zorrotzegia animalia batzuentzat. Vespa mandarinia japonica liztor japoniarra harrapakaria da, baina bere harrapakinen artean bada bat arazo larriak ekar diezazkiokeena, hain larriak, bere harrapakin (?) horrek hil egin dezakeela harrapakaria (?). Apis cerana japonica izeneko erle japoniarra da ustezko harrapakina. Aspalditik zen ezaguna erle hauek garaile atera zitezkeela liztorraren kontrako lehian, baina hasieran ziztadaka hiltzen zutela uste bazuten ere, gero ikusi zen ezetz, beste prozedura sofistikatuago bat erabiltzen zutela liztorra garbitzeko. Ikus dezagun orain nola hiltzen duen txikiak (erleak) handia (liztorra).
Liztorrak erle bat erasotzen duenean, berehala hurbiltzen zaizkio bostehunetik gora erle, eta inguratu egiten dute liztorra. Egia esan, inguratu baino gehiago egiten dute, “erle pilota” bat egiten baitute, eta pilota horren erdi erdian liztorra geratzen baita. Bada, 48 ºC-tara igoten da tenperatura pilotaren erdigune horretan berehala, eta horixe da, tenperatura hori hain justu, liztorra hiltzen duena.
Liztorraren hiltze muga 44-46 ºC-takoa da, eta beraz, 48 ºC garaiegia da berarentzat. Ez, ordea, erleentzat, 48-50 ºC-en artean baitago erle horien hiltze tenperatura. Ikusi dugunez, oso zorrotza izan daiteke, bai, bizitzaren ertz beroa. Eta ikusi dugunez, badago desberdintasun txikiei etekina ateratzen dion espezierik ere.
Bada, desberdina da erantzuna uretako eta lehorreko animaliei dagokienez. Oro har, lehorreko ingurumenean gertatzen dira tenperatura-aldaketa handiago eta bortitzagoak eta, horrekin loturik, garaiago eta behereagoak izaten dira muturreko tenperaturak. Lehorreko animalien artean 50ºC-takoa da, gutxi gorabehera, hiltze-tenperatura garaiena, baina badira hori baino behereagoak diren hiltze-mugak. Animalia itsastarren artean, berriz, nekez izaten dira 30ºC-tik goragokoak, baina marearteko aldean bizi direnak salbuespenak dira. Horiek, ezaugarri lehortiarrak dituen ingurumen batean bizi direnez, erdiko hiltze-tenperaturak dituzte, uretatik kanpo denbora luze egoten direnenak garaiagoak direlarik.
Saharako basamortuko zilar inurriarena da ezagutzen den hiltze-tenperaturarik gorena. Inurri hori 54ºC-tik hurbil egon daiteke janari bila dabilenean, baina hori bai, minutu gutxitan egon daiteke tenperatura horren pean. Bizitzaren ertzean dago, bai, zilar inurria!
Ertz hori oso zorrotza da zenbait kasutan, zorrotzegia animalia batzuentzat. Vespa mandarinia japonica liztor japoniarra harrapakaria da, baina bere harrapakinen artean bada bat arazo larriak ekar diezazkiokeena, hain larriak, bere harrapakin (?) horrek hil egin dezakeela harrapakaria (?). Apis cerana japonica izeneko erle japoniarra da ustezko harrapakina. Aspalditik zen ezaguna erle hauek garaile atera zitezkeela liztorraren kontrako lehian, baina hasieran ziztadaka hiltzen zutela uste bazuten ere, gero ikusi zen ezetz, beste prozedura sofistikatuago bat erabiltzen zutela liztorra garbitzeko. Ikus dezagun orain nola hiltzen duen txikiak (erleak) handia (liztorra).
Liztorrak erle bat erasotzen duenean, berehala hurbiltzen zaizkio bostehunetik gora erle, eta inguratu egiten dute liztorra. Egia esan, inguratu baino gehiago egiten dute, “erle pilota” bat egiten baitute, eta pilota horren erdi erdian liztorra geratzen baita. Bada, 48 ºC-tara igoten da tenperatura pilotaren erdigune horretan berehala, eta horixe da, tenperatura hori hain justu, liztorra hiltzen duena.
Liztorraren hiltze muga 44-46 ºC-takoa da, eta beraz, 48 ºC garaiegia da berarentzat. Ez, ordea, erleentzat, 48-50 ºC-en artean baitago erle horien hiltze tenperatura. Ikusi dugunez, oso zorrotza izan daiteke, bai, bizitzaren ertz beroa. Eta ikusi dugunez, badago desberdintasun txikiei etekina ateratzen dion espezierik ere.
Oharra: Argazkia wikipediatik hartua dago (http://en.wikipedia.org/wiki/Vespa_mandarinia_japonica) eta Creative Commons baimenaren baldintzen menpe erabil daiteke.
Deskribaturiko portaera bideo horretan ikus daiteke: http://www.youtube.com/watch?v=dp72gXkYJIw
Erreginatxo marradunaren digestio sistema
Jakinmin handia sortu dute, betitik, hegazti migratzaileek. Bizitzarako baldintzak oso gogorrak diren tokietan ugaltzen diren espezie asko latitude bigunagoetara migratzen dira negua pasatzera. Latitude garaietan janari ugari dago udan eta udaren inguruko hilabeteetan, eta gainera, egokia da ingurune-tenperatura. Negua eta neguaren inguruko hilabeteak, berriz, oso gogorrak dira. Janari gutxi dago, edo ezer ere ez, eta bizirik irautea bera ere ezina izan daiteke muturreko tenperatura hotzetan.
Txori txikientzat bereziki gogorrak dira latitude garaietako baldintzak. Txori txikiek handiek baino bero gehiago galtzen dute masa unitateko eta beraz, janari gehiago behar dute. Ez da harritzekoa, beraz, latitude garaietako txoriak migratzaileak izatea. Baina migratzea oso gogorra da. Scott McWilliams ikertzaile estatubatuarrak ikerketa interesgarriak egin ditu txori migratzaileei buruz[1], eta hemen laburbilduko ditugu berak lorturiko emaitzak.
Txoriek, gantza eta proteinak pilatzen dituzte migrazioa prestatzeko. Migratzen hasi baino lehen gehiago jaten dute eta, gainera, proteina eta gantzetan aberatsak diren jakiak aukeratzen dituzte. Lau bider gehiago jan dezakete migratu aurreko egunetan, eta horretarako, handitu egiten dute digestio sistemaren kapazitatea, handitu barik ezin izango lukete-eta horrenbeste jan. Ingurune-seinale batek, fotoperiodoak, abiarazten du digestio sistemaren kapazitatea handitzeko prozesua. Izan ere, egunaren argi-ordu kopuruaren aldaketa esperimentalen bidez piztu ahal izan dira laborategian gatibu mantenduriko txorien digestio-sistemaren handitzea eta ingestio-tasaren igoera. Hortaz, egun-argiaren iraupenaren sasoi-aldaketek sorturiko aldaketa endokrinoak dira gehiago jatearen, loditzearen eta gauaz hegan egiteko joeraren bitartekoak.
Beharrezkoak izango zaizkien proteinak eta gantzak metatu ondoren, txoriek migratze bidaiari ekiten diote ugaltze-aldeetatik negua igaroteko aldeetara joateko. Migrazioan zehar, hegaldi eta geldialdi zenbait txandakatzen dituzte latitude epeletako txori migratzaile gehienek. Beraz, energia eta elikagai erreserbak bereraikitzeko aukera dute geldialdietan, baina zenbait kasutan malgutu egin behar dute elikatze portaera. Izan ere, txori intsektujale zenbaitek fruta jatera aldatzen dute geldialdietan, intsektu gutxi dauden tokietan fruta janez arinago lor baitezakete behar duten energia.
Latinamerikan “reinita rayada” edo “chipe gorranegra” izenez ezaguna den Dendroica striata dugu aipatzeko moduko txoria. Txikia da: 14 cm-ko luzera du eta 12 g. Iparamerikatik Ertamerikara edo Hegoamerikako iparraldera migratzen da eta bidaiaren zati handi bat Atlantikoaren gainetik egiten du. Bataz beste, 3.000 km-ko distantzia egiten du itsasoaren gainetik eta horrek esan nahi du 88 orduko hegaldi etengabea egin behar duela. Bidaiaren eskakizun maila, beraz, oso garaia da. Eta horren araberakoak dira txori horrek erakusten dituen moldapen fisiologikoak. Batetik, migratzen hasi baino lehen, bere masa bikoiztu egiten du oso denbora laburrean (aste batean egin dezake) gantz eta proteina erreserbak metatuz. Eta bestetik, digestio sistema atrofiatu egiten zaio hegaz egiten hasten denean. Digestio aparatua oso aktiboa da, bere metabolismoa oso garaia da, eta beraz, energia asko kontsumitzen du. Hori dela eta, eta 88 ordutan zehar ezertarako ere erabili behar ez duenez, hobe du ahalik eta gutxien gastatzea aldi horretan zehar. Horrexegatik atrofiatzen du digestio sistema, atrofiaturik askoz gutxiago gastatzen baitu eta horrela aurrezten duen energia hegaz egiteko erabil baitezake.
Aurkako bakarra du horrela jokatzeak. Izan ere, hegaldia bukatu eta berehala ezin du berreskuratu galdutako energia, digestio sistemak egun bat edo bi baino gehiago behar baitu janaria digeritu eta zurgatu ahal izateko berriro. Hala ere, Dendroica-k etekin argia ateratzen dio jokaera horri, migrazioa bukatu ostean galdutakoa berreskuratzeko denbora soberan baitu.
Izugarria da, bai, txori txiki horren digestio sistemaren malgutasuna: Migratu aurretik handitu egin du, bere kapazitate fisiko eta funtzionala nabarmenki emendatuz; migratzen hasterakoan, atrofiatu egiten du, baliabiderik gasta ez dezan; eta migratu ostean funtzional bihurtzen du berriro ere.
Txori txikientzat bereziki gogorrak dira latitude garaietako baldintzak. Txori txikiek handiek baino bero gehiago galtzen dute masa unitateko eta beraz, janari gehiago behar dute. Ez da harritzekoa, beraz, latitude garaietako txoriak migratzaileak izatea. Baina migratzea oso gogorra da. Scott McWilliams ikertzaile estatubatuarrak ikerketa interesgarriak egin ditu txori migratzaileei buruz[1], eta hemen laburbilduko ditugu berak lorturiko emaitzak.
Txoriek, gantza eta proteinak pilatzen dituzte migrazioa prestatzeko. Migratzen hasi baino lehen gehiago jaten dute eta, gainera, proteina eta gantzetan aberatsak diren jakiak aukeratzen dituzte. Lau bider gehiago jan dezakete migratu aurreko egunetan, eta horretarako, handitu egiten dute digestio sistemaren kapazitatea, handitu barik ezin izango lukete-eta horrenbeste jan. Ingurune-seinale batek, fotoperiodoak, abiarazten du digestio sistemaren kapazitatea handitzeko prozesua. Izan ere, egunaren argi-ordu kopuruaren aldaketa esperimentalen bidez piztu ahal izan dira laborategian gatibu mantenduriko txorien digestio-sistemaren handitzea eta ingestio-tasaren igoera. Hortaz, egun-argiaren iraupenaren sasoi-aldaketek sorturiko aldaketa endokrinoak dira gehiago jatearen, loditzearen eta gauaz hegan egiteko joeraren bitartekoak.
Beharrezkoak izango zaizkien proteinak eta gantzak metatu ondoren, txoriek migratze bidaiari ekiten diote ugaltze-aldeetatik negua igaroteko aldeetara joateko. Migrazioan zehar, hegaldi eta geldialdi zenbait txandakatzen dituzte latitude epeletako txori migratzaile gehienek. Beraz, energia eta elikagai erreserbak bereraikitzeko aukera dute geldialdietan, baina zenbait kasutan malgutu egin behar dute elikatze portaera. Izan ere, txori intsektujale zenbaitek fruta jatera aldatzen dute geldialdietan, intsektu gutxi dauden tokietan fruta janez arinago lor baitezakete behar duten energia.
Latinamerikan “reinita rayada” edo “chipe gorranegra” izenez ezaguna den Dendroica striata dugu aipatzeko moduko txoria. Txikia da: 14 cm-ko luzera du eta 12 g. Iparamerikatik Ertamerikara edo Hegoamerikako iparraldera migratzen da eta bidaiaren zati handi bat Atlantikoaren gainetik egiten du. Bataz beste, 3.000 km-ko distantzia egiten du itsasoaren gainetik eta horrek esan nahi du 88 orduko hegaldi etengabea egin behar duela. Bidaiaren eskakizun maila, beraz, oso garaia da. Eta horren araberakoak dira txori horrek erakusten dituen moldapen fisiologikoak. Batetik, migratzen hasi baino lehen, bere masa bikoiztu egiten du oso denbora laburrean (aste batean egin dezake) gantz eta proteina erreserbak metatuz. Eta bestetik, digestio sistema atrofiatu egiten zaio hegaz egiten hasten denean. Digestio aparatua oso aktiboa da, bere metabolismoa oso garaia da, eta beraz, energia asko kontsumitzen du. Hori dela eta, eta 88 ordutan zehar ezertarako ere erabili behar ez duenez, hobe du ahalik eta gutxien gastatzea aldi horretan zehar. Horrexegatik atrofiatzen du digestio sistema, atrofiaturik askoz gutxiago gastatzen baitu eta horrela aurrezten duen energia hegaz egiteko erabil baitezake.
Aurkako bakarra du horrela jokatzeak. Izan ere, hegaldia bukatu eta berehala ezin du berreskuratu galdutako energia, digestio sistemak egun bat edo bi baino gehiago behar baitu janaria digeritu eta zurgatu ahal izateko berriro. Hala ere, Dendroica-k etekin argia ateratzen dio jokaera horri, migrazioa bukatu ostean galdutakoa berreskuratzeko denbora soberan baitu.
Izugarria da, bai, txori txiki horren digestio sistemaren malgutasuna: Migratu aurretik handitu egin du, bere kapazitate fisiko eta funtzionala nabarmenki emendatuz; migratzen hasterakoan, atrofiatu egiten du, baliabiderik gasta ez dezan; eta migratu ostean funtzional bihurtzen du berriro ere.
[1] Rode Island Unibertsitateko web atarian duen gunean ematen ditu ikerketa horien berri: http://www.edc.uri.edu/nrs/faculty/Scottnrs.htm eta http://www.gso.uri.edu/maritimes/Text_Only/00Summer/text/birds.html
Monday, February 16, 2009
Beroa “ikusten” duten animaliak?
[1].jpg)
Neguko egunetan, kanpoan hotza egiten duenean, lehio batera hurbiltzen baduzu eskugaina, hoztu egiten dela somatuko duzu. Lehio eta eskuaren artean dagoen airea, ordea, ez dago hotz, gelako airea baita. Beraz, lehiora hurbildu arte ez baduzu somatu hotzik eskuan, horrek esan nahi du airea ez dela izan eskugaina hoztu duena. Hau da, eskuak beroa galdu du baina ez du konbekzioz galdu, erradiazioz baizik.
Erradiazioa gertakari fisikoa dugu, elkar ukituz ez dauden bi gorputzen artean gertatzen den fenomenoa. Bi gorputzen tenperaturak desberdinak direnean, erradiazio elektromagnetiko bat sortzen da beroago dagoen gorputzetik hotzago dagoen gorputzera. Erradiazio infragorria da, hau da, gorri koloreari dagokiona baino uhin luzera luzeagoa, eta beraz, frekuentzia baxuagoko erradiazioa.
Guk, gizakiok ez dugu erradiazio infragorria “ikusteko” ahalmenik. Sortzen duen bero-transferentzia bai somatzen dugu, baina gorputz beroek bidaltzen dizkiguten izpiak ezin ditzakegu ikusi argi izpiak ikusten ditugun moduan.
Badira, baina, izpi infragorriak “har” ditzaketen animaliak, Crotalus eta Sistrurus generoetako suge pozointsuak diren kriskitin-sugeak hain justu. Badirudi eraso egiten duenean harrapakinaren beroak gidatzen duela kriskitin-sugea. Izan ere, odol beroko animaliak bakarrik harrapatzen dituzte; hori dela eta, hilik badaude ez ditu harrapatzen. Bestalde, begiak estalita ere, arratoi hilak harrapatzeko gai da arratoiak ingurua baino beroago badaude.
Albo bakoitzeko sudur zulo eta begiaren artean beste zulo bat dute, aurpegi-zuloa deiturikoa eta, dirudienez, aurpegi-zulo horiek dira izpi infragorrien hartzaileak. Izan ere, zulo horietatik garunera doazen nerbioen jarduera ikertu denean, kinada termikoak izan dira aktibitate elektrikoa sortu dutenak. Soinu, bibrazio edo argi kinadek, berriz, ez dute erantzunik sortu, bai ordea bere ingurua baino beroago dauden objektuak aurpegi aurrean jarri direnean.
Horren berezia izanik, zalantzarik ere bada informazio termikoa hartzeko sistema honen eraginkortasunaz, baina oso interesgarria da animalien moldatzeko ahalmenari buruz esaten diguna. Ertamerikako sugeak dira, eta ohikoak basamortuan. Gauaz hotz egiten du basamortuan, baina xaguak, eta xaguak bezalako beste ugaztun edo hegazti txikiak, homeotermoak izanik, ingurua baino askoz ere beroago daude. Ba ote dago baldintza horien pean harrapakinak harrapatzeko sistema hoberik?
Oharra: Crotalus atrox kriskitin-sugea da irudian agertzen dena; wikipediatik (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Crotalus_atrox_(2).jpg) hartua dago eta Creative Commons baimenaren baldintzen menpe erabil daiteke.
Erradiazioa gertakari fisikoa dugu, elkar ukituz ez dauden bi gorputzen artean gertatzen den fenomenoa. Bi gorputzen tenperaturak desberdinak direnean, erradiazio elektromagnetiko bat sortzen da beroago dagoen gorputzetik hotzago dagoen gorputzera. Erradiazio infragorria da, hau da, gorri koloreari dagokiona baino uhin luzera luzeagoa, eta beraz, frekuentzia baxuagoko erradiazioa.
Guk, gizakiok ez dugu erradiazio infragorria “ikusteko” ahalmenik. Sortzen duen bero-transferentzia bai somatzen dugu, baina gorputz beroek bidaltzen dizkiguten izpiak ezin ditzakegu ikusi argi izpiak ikusten ditugun moduan.
Badira, baina, izpi infragorriak “har” ditzaketen animaliak, Crotalus eta Sistrurus generoetako suge pozointsuak diren kriskitin-sugeak hain justu. Badirudi eraso egiten duenean harrapakinaren beroak gidatzen duela kriskitin-sugea. Izan ere, odol beroko animaliak bakarrik harrapatzen dituzte; hori dela eta, hilik badaude ez ditu harrapatzen. Bestalde, begiak estalita ere, arratoi hilak harrapatzeko gai da arratoiak ingurua baino beroago badaude.
Albo bakoitzeko sudur zulo eta begiaren artean beste zulo bat dute, aurpegi-zuloa deiturikoa eta, dirudienez, aurpegi-zulo horiek dira izpi infragorrien hartzaileak. Izan ere, zulo horietatik garunera doazen nerbioen jarduera ikertu denean, kinada termikoak izan dira aktibitate elektrikoa sortu dutenak. Soinu, bibrazio edo argi kinadek, berriz, ez dute erantzunik sortu, bai ordea bere ingurua baino beroago dauden objektuak aurpegi aurrean jarri direnean.
Horren berezia izanik, zalantzarik ere bada informazio termikoa hartzeko sistema honen eraginkortasunaz, baina oso interesgarria da animalien moldatzeko ahalmenari buruz esaten diguna. Ertamerikako sugeak dira, eta ohikoak basamortuan. Gauaz hotz egiten du basamortuan, baina xaguak, eta xaguak bezalako beste ugaztun edo hegazti txikiak, homeotermoak izanik, ingurua baino askoz ere beroago daude. Ba ote dago baldintza horien pean harrapakinak harrapatzeko sistema hoberik?
Oharra: Crotalus atrox kriskitin-sugea da irudian agertzen dena; wikipediatik (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Crotalus_atrox_(2).jpg) hartua dago eta Creative Commons baimenaren baldintzen menpe erabil daiteke.
Wednesday, February 11, 2009
Basamortuetatik poloetara
Animalia baten gorputz tenperatura konstante mantendu ahal izateko, berdinak izan behar dira animalia horrek galtzen duen beroa eta irabazten duena. Barne jatorria du animalia homeotermo gehienen bero gehiena; hau da, metabolismo-jarduera da gure beroaren iturri nagusia. Beroa elkartrukatzeko, berriz, lau modu daude: eroaketa, konbekzioa, erradiazioa eta lurrunketa. Gauzak errazteko esan dezakegu animalia beste masa batekin ukituz egon behar duela eroaketa eta konbekzioa gertatu ahal izateko. Hortaz, eroaketa esaten dugu ukituz dagoen masa hori solidoa denean eta konbekzioa, berriz, likido edo airea denean; funtsean, baina, prozesu fisiko bera da, alegia, ukituz dagoen beste masa batera pasatzea animalia baten beroa.
Erradiazioz, konbekzioz eta eroaketaz beroa galdu ahal izateko, animaliaren gorputzak beroago egon behar du ukituz dagoen masa baino. Eta hiru faktoreren menpe dago hiru era horietara galtzen den beroa. Beroa hartuko duen aire edo uraren eta animaliaren arteko tenperatur aldea da lehen faktorea, ingurunearen eroankortasun termikoa da bigarrena, eta gorputz azalarekin ukituz dagoen masaren berriztatzearen abiadura, hirugarrena. Bada, horrek guztiak garrantzi handiko ondorio praktikoak ditu. Ikus ditzagun.
Begi-bistakoa da lehen ondorioa: bero gehiago galtzen da hotz handiago egiten duen heinean. Hori bezain bistakoa da zer gertazten den airea gorputza baino beroago dagoenean, nahiz zenbaitentzat horren argi ez dagoen. Begira, bestela, zer egiten duten europarrek basamortu beroan daudenean. Basamortu beroetan arropa gutxirekin janzteko joera dute europarrek, eta batez ere haizea dagoenean, haizeak freskatu egingo dituela uste baitute. Basamortuko beduinoek, aldiz, goitik behera babesten dute gorputza, eta bistan da eurek inork baino hobeto dakitela zein den basamortu beroan janzteko erarik egokiena. Izan ere, ingurunetik isolatzen dira horrela, kanpo tenperatura barnekoa baino garaiagoa denean konbekzioz ez baita berorik galtzen, irabazten baizik, bai eta airea mugitzen denean ere.
Bigarren ondorioa ez da horren bistakoa, baina ezagun samarra da. Uraren eroankortasun termiko garaia dela eta, konbekzioz, askoz bero gehiago galtzen da uretan airean baino. Izan ere, uraren eta gorputzaren tenperaturak desberdinak direnean oso zaila da, edozein animaliarentzat, gorputz tenperatura konstante mantentzea uretan. Hortaz, uraren tenperatura 15ºC azpitik dagoenean gizakiok ezin dugu eraendu gorputz tenperatura. Gogoan izan behar dugu uretako ugaztunek larru azpiko gantz geruza lodia dutela eta horri esker isolatze-maila garaia erdietsi dutela (Ikusi “Bost traineru…” izenburuko artikulua).
Eta hirugarren ondorioa, ezaguna den arren, ez da kontuan hartzen beti: Tenperatura oso baxua denean berebiziko eragina du haizeak. Esaterako, haizearen abiadura 50 Km/h-koa denean animalia batek -40ºC-tan pairatzen duen bero galera eta haizerik gabe -90ºC-tan pairatzen duena berdinak dira. Kontuan hartu datu hori “Pinguino enperadorearen…” istorioa irakurtzerakoan.
Erradiazioz, konbekzioz eta eroaketaz beroa galdu ahal izateko, animaliaren gorputzak beroago egon behar du ukituz dagoen masa baino. Eta hiru faktoreren menpe dago hiru era horietara galtzen den beroa. Beroa hartuko duen aire edo uraren eta animaliaren arteko tenperatur aldea da lehen faktorea, ingurunearen eroankortasun termikoa da bigarrena, eta gorputz azalarekin ukituz dagoen masaren berriztatzearen abiadura, hirugarrena. Bada, horrek guztiak garrantzi handiko ondorio praktikoak ditu. Ikus ditzagun.
Begi-bistakoa da lehen ondorioa: bero gehiago galtzen da hotz handiago egiten duen heinean. Hori bezain bistakoa da zer gertazten den airea gorputza baino beroago dagoenean, nahiz zenbaitentzat horren argi ez dagoen. Begira, bestela, zer egiten duten europarrek basamortu beroan daudenean. Basamortu beroetan arropa gutxirekin janzteko joera dute europarrek, eta batez ere haizea dagoenean, haizeak freskatu egingo dituela uste baitute. Basamortuko beduinoek, aldiz, goitik behera babesten dute gorputza, eta bistan da eurek inork baino hobeto dakitela zein den basamortu beroan janzteko erarik egokiena. Izan ere, ingurunetik isolatzen dira horrela, kanpo tenperatura barnekoa baino garaiagoa denean konbekzioz ez baita berorik galtzen, irabazten baizik, bai eta airea mugitzen denean ere.
Bigarren ondorioa ez da horren bistakoa, baina ezagun samarra da. Uraren eroankortasun termiko garaia dela eta, konbekzioz, askoz bero gehiago galtzen da uretan airean baino. Izan ere, uraren eta gorputzaren tenperaturak desberdinak direnean oso zaila da, edozein animaliarentzat, gorputz tenperatura konstante mantentzea uretan. Hortaz, uraren tenperatura 15ºC azpitik dagoenean gizakiok ezin dugu eraendu gorputz tenperatura. Gogoan izan behar dugu uretako ugaztunek larru azpiko gantz geruza lodia dutela eta horri esker isolatze-maila garaia erdietsi dutela (Ikusi “Bost traineru…” izenburuko artikulua).
Eta hirugarren ondorioa, ezaguna den arren, ez da kontuan hartzen beti: Tenperatura oso baxua denean berebiziko eragina du haizeak. Esaterako, haizearen abiadura 50 Km/h-koa denean animalia batek -40ºC-tan pairatzen duen bero galera eta haizerik gabe -90ºC-tan pairatzen duena berdinak dira. Kontuan hartu datu hori “Pinguino enperadorearen…” istorioa irakurtzerakoan.
Monday, February 9, 2009
Larruazalaren lodieraz
Orein jauzilaria (Antidorcas marsupialis) eta elur-oreina (Rangifer tarandus) belarjale hausnarkariak dira. Ezaugarri anatomikoei dagokienez, ez dira oso desberdinak.
Orein jauzilariak ez du ia larruazpiko gantzik eta ilaje mehea du. Elur-oreinak, berriz, larruazpiko gantz-geruza eta ilaje lodiak ditu. Afrikako sabanan bizi da lehena eta askotan egin behar izaten du ihes gepardoengandik. Bero gainkarga pairatu behar du lasterka egiten duenean eta, hori dela eta, gehiegizko bero hori ahalik eta lasterren galtzea komeni zaio. Horregatik, baxua da ingurunearekin isolatze-maila.Elur-oreinak duen arazoa, bestalde, kontrakoa da. Hau da, klima hotzean bizi da, Zirkulu Artikoan, eta isolatze-maila garaiari esker ekidin diezaioke klima horretan jasan lezakeen gehiegizko bero galerari. Otsoetatik lasterka alde egin behar duenean, baina, bero gainkarga jasan behar izaten du honek ere. Kasu horretan, berriz, hatsantzera jo behar du, txakurrak egiten duen bezala, gehiegizko beroa galtzeko. Ingurunearekin isolamendu-maila da, beraz, bi orein horien arteko desberdintasun nagusia.
Hiena tantoduna (Crocuta crocuta) eta hiena nabarra (Hyaena brunnea) oso hurbil bizi dira elkarrengandik. Namibia, Botswana eta Hegoafrikako basamortu beroan bizi da hiena tantoduna. Ile oso laburrak ditu. Hiena nabarrak, berriz, luzeak ditu ileak; Namibiako kostaldean bizi da, eta han hotza egiten du. Berriro ere, ingurunearekin isolamendu desberdina duten bi espezietaz ari gara, eta oreinen kasuan bezala, ingurumen tenperaturaren araberakoak dira isolatze-maila horiek.
Isolamendu-maila, dirudienez, oso erraz alda daiteke espezieak ingurumen berrietara moldatzen direnean. Ezaguna da, esaterako, Cook kapitainak ile laburreko txerri tropikalak (Sus scrofa) eraman zituela Zelanda Berrira eta han utzi zituela. Bada, ilaje lodia dute orain txerri horien ondorengo basatiek. Zelanda Berrian ez bide du bero gehiegi egiten.
Oharra: Irudia Wikipedia-tik hartua dago eta "GNU Free Documentation License” delakoaren araberako baldintzen menpe erabil daiteke.
Orein jauzilariak ez du ia larruazpiko gantzik eta ilaje mehea du. Elur-oreinak, berriz, larruazpiko gantz-geruza eta ilaje lodiak ditu. Afrikako sabanan bizi da lehena eta askotan egin behar izaten du ihes gepardoengandik. Bero gainkarga pairatu behar du lasterka egiten duenean eta, hori dela eta, gehiegizko bero hori ahalik eta lasterren galtzea komeni zaio. Horregatik, baxua da ingurunearekin isolatze-maila.Elur-oreinak duen arazoa, bestalde, kontrakoa da. Hau da, klima hotzean bizi da, Zirkulu Artikoan, eta isolatze-maila garaiari esker ekidin diezaioke klima horretan jasan lezakeen gehiegizko bero galerari. Otsoetatik lasterka alde egin behar duenean, baina, bero gainkarga jasan behar izaten du honek ere. Kasu horretan, berriz, hatsantzera jo behar du, txakurrak egiten duen bezala, gehiegizko beroa galtzeko. Ingurunearekin isolamendu-maila da, beraz, bi orein horien arteko desberdintasun nagusia.
Hiena tantoduna (Crocuta crocuta) eta hiena nabarra (Hyaena brunnea) oso hurbil bizi dira elkarrengandik. Namibia, Botswana eta Hegoafrikako basamortu beroan bizi da hiena tantoduna. Ile oso laburrak ditu. Hiena nabarrak, berriz, luzeak ditu ileak; Namibiako kostaldean bizi da, eta han hotza egiten du. Berriro ere, ingurunearekin isolamendu desberdina duten bi espezietaz ari gara, eta oreinen kasuan bezala, ingurumen tenperaturaren araberakoak dira isolatze-maila horiek.
Isolamendu-maila, dirudienez, oso erraz alda daiteke espezieak ingurumen berrietara moldatzen direnean. Ezaguna da, esaterako, Cook kapitainak ile laburreko txerri tropikalak (Sus scrofa) eraman zituela Zelanda Berrira eta han utzi zituela. Bada, ilaje lodia dute orain txerri horien ondorengo basatiek. Zelanda Berrian ez bide du bero gehiegi egiten.
Oharra: Irudia Wikipedia-tik hartua dago eta "GNU Free Documentation License” delakoaren araberako baldintzen menpe erabil daiteke.
Friday, February 6, 2009
Munduko bi gauza hotzenetako bat
Txakurren eraentze termikoan arnas azalek betetzen duten zeregina aipatu nuen “Izerdia” izenburuko artikuluan. Txakurrek ez dute izerdi-guruinik eta beraz, ez dute izerdirik botatzen. Horrek, baina, ez du esan nahi lurrunketara jo ezin dezaketenik gorputza hozteko. Beroa xahutu behar dutenean hatsantu egiten dira eta horrek sortzen duen aire mugimenduak erraztu egiten du arnas azalen gaineko uraren lurrunketa. Kontu honen inguruan badira ezagutzea merezi duten hainbat xehetasun interesgarri.
Hatsantzerakoan sortzen den aire mugimendua da lehena. Izan ere, desberdinak dira, hatsantzen direnean, txakurrek arnas azalen gainetik sortzen duten aire mugimendua eta gauza bera egiterakoan guk, gizakiok, sortzen duguna. Txakurrek, gorputza hoztu behar dutenean, sudurretik hartzen dute airea eta ahotik botatzen dute harturiko gehiena. Hau da, bestela iruditzen bazaigu ere, ez dute hartzen ahotik, -guk egiten dugun gisan-, sudurretik baizik. Horrela jokatuz, norabide bakarra darama aire gehienak. Bestela jokatuko balute, hau da, airea bide beretik sartu eta irtengo balitz, arnasa hartzeko mugimendua egiterakoan arnas azalak galtzen duen beroa berriro hartuko luke arnasa botatzerakoan, eta horrela, beharko lukeena baino bero gutxiago galduko luke txakurrak.
Bigarren xehetasuna, hatsantzearen mugimenduari dagokio, edo hobeto esan, hatsantzearen frekuentziari. Mugimendu azkarra da, oso azkarra, egia esateko. Izan ere, pentsa liteke horrela jokatzeko beharrezkoa den muskulu jarduerak bero gehiago sortzen duela xahutzen laguntzen duena baino. Eta egia esan, horixe gertatuko litzateke arnas aparatuaren mugimendu bakoitza egiteko sahietsen arteko muskuluak aktiboki uzkurtu beharko balira. Baina hori ez da gertatzen. Izan ere, muskulu horiek hatsantze mugimenduen hasieran bakarrik uzkurtzen dira; gero, torax-barrunbea uzkurtu eta zabaldu egiten da, baina horretarako kasik ez da muskulu-lanik egin behar. Baina, nola gerta daiteke hori? Nola sor daiteke lanik gabeko mugimendu bat? Bada, hatsantzearen maiztasuna torax-barrunbearen erresonantzia-maiztasunari dagokiolako. Hori dela eta, txakurrak, beste animalia askok bezala, maiztasun jakin batean bakarrik hatsantzen dira.
Ikus dezagun hau adibide batekin. Txakur batek bero handia sortzen du lasterka egiten edo egin ondoren. Beraz, sortu duen bero hori xahutu beharko du tenperatura konstante mantendu ahal izateko. Bada, egoera horretan maiztasun garaiko (300-400 mugimendu/minutu) hatsantze mugimenduak egiten ditu, baina, aldiro aldiro utzi egiten dio mugimendu horiek egiteari eta ohiko arnas frekuentziara (30-40 mugimendu/minutu) igaro. Erabatekoa da frekuentzia aldaketa; hau da, 350 mugimendu/minutuko maiztasunetik 35 mugimendu/minutukora igaroten da bitarteko frekuentzietatik iragan barik. Energia gehiegi gastatu beharko litzateke eta bero gehiegi xahutu, beste edozein frekuentziatan zabaldu eta uzkurtuko balu torax-barrunbea. Hori dela eta, eraentze termikoaren behar desberdinei aurre egin behar dietenean, txakurrek ez dute jotzen maiztasun desberdineko hatsantze mugimendurik egitera. Horren ordez, maiztasun garaiko mugimenduen iraupenarekin jokatzea da egiten dutena. Hortaz, bero asko galtzeko beharra dutenean denbora luze egoten dira maiztasun garaiko mugimenduak egiten, eta denbora laburragoak egoten dira behar horiek txikiak direnean. Aukera duzunean, beha itzazu txakur baten arnas eta hatsantze mugimenduak. Berehala konturatuko zara torax-barrunbearen mugimenduak bi maiztasunekoak izaten direla, apala arnasa hartzeko eta garaia tenperatura eraentzeko.
Eta lurruntzen den uraren jatorria da hirugarren xehetasuna. Gizon-emakumeen larruazalean lurruntzen den ura, izerdiarena da. Nondik dator, baina, txakurren sudur epitelioan lurruntzen dena? Dirudienez, sudurraren guruin batek jariatzen du. Hamazazpigarren mendearen geroztik ezaguna da guruin hori, eta beti pentsatu da sudurra heze mantentzea zela bere zeregina. Baina horrez gainera, badirudi sudur-guruinak jariatzen duela sudur-epitelioan lurruntzen den likidoa. Horri esker mantentzen da sudurra heze eta hotz. Azken batean, txakurretan sudur-guruinak betetzen du gizon-emakumeetan izerdi-guruinek betetzen duten zeregin bera.Nesken adimenari buruzko ekarpenari Jesus Marik egin zion oharrean (ez dakit “ohar” ala “tractatus” deitu beharko ez ote nukeen) euskal esaera zahar bat aipatu zuen bukatzera zihoanean: “Munduko bi gauza hotzenak dira txakurraren sudurra eta emakumeen ipurdia”. Berak azaldu zuen, orduan, zein zen emakumeen ipurdia hotz egoteko arrazoia. Txakurren sudurrarenari buruzko azalpena falta zen, beraz. Orain badakizu zergatik dagoen hotz txakurren sudurra.
Hatsantzerakoan sortzen den aire mugimendua da lehena. Izan ere, desberdinak dira, hatsantzen direnean, txakurrek arnas azalen gainetik sortzen duten aire mugimendua eta gauza bera egiterakoan guk, gizakiok, sortzen duguna. Txakurrek, gorputza hoztu behar dutenean, sudurretik hartzen dute airea eta ahotik botatzen dute harturiko gehiena. Hau da, bestela iruditzen bazaigu ere, ez dute hartzen ahotik, -guk egiten dugun gisan-, sudurretik baizik. Horrela jokatuz, norabide bakarra darama aire gehienak. Bestela jokatuko balute, hau da, airea bide beretik sartu eta irtengo balitz, arnasa hartzeko mugimendua egiterakoan arnas azalak galtzen duen beroa berriro hartuko luke arnasa botatzerakoan, eta horrela, beharko lukeena baino bero gutxiago galduko luke txakurrak.
Bigarren xehetasuna, hatsantzearen mugimenduari dagokio, edo hobeto esan, hatsantzearen frekuentziari. Mugimendu azkarra da, oso azkarra, egia esateko. Izan ere, pentsa liteke horrela jokatzeko beharrezkoa den muskulu jarduerak bero gehiago sortzen duela xahutzen laguntzen duena baino. Eta egia esan, horixe gertatuko litzateke arnas aparatuaren mugimendu bakoitza egiteko sahietsen arteko muskuluak aktiboki uzkurtu beharko balira. Baina hori ez da gertatzen. Izan ere, muskulu horiek hatsantze mugimenduen hasieran bakarrik uzkurtzen dira; gero, torax-barrunbea uzkurtu eta zabaldu egiten da, baina horretarako kasik ez da muskulu-lanik egin behar. Baina, nola gerta daiteke hori? Nola sor daiteke lanik gabeko mugimendu bat? Bada, hatsantzearen maiztasuna torax-barrunbearen erresonantzia-maiztasunari dagokiolako. Hori dela eta, txakurrak, beste animalia askok bezala, maiztasun jakin batean bakarrik hatsantzen dira.
Ikus dezagun hau adibide batekin. Txakur batek bero handia sortzen du lasterka egiten edo egin ondoren. Beraz, sortu duen bero hori xahutu beharko du tenperatura konstante mantendu ahal izateko. Bada, egoera horretan maiztasun garaiko (300-400 mugimendu/minutu) hatsantze mugimenduak egiten ditu, baina, aldiro aldiro utzi egiten dio mugimendu horiek egiteari eta ohiko arnas frekuentziara (30-40 mugimendu/minutu) igaro. Erabatekoa da frekuentzia aldaketa; hau da, 350 mugimendu/minutuko maiztasunetik 35 mugimendu/minutukora igaroten da bitarteko frekuentzietatik iragan barik. Energia gehiegi gastatu beharko litzateke eta bero gehiegi xahutu, beste edozein frekuentziatan zabaldu eta uzkurtuko balu torax-barrunbea. Hori dela eta, eraentze termikoaren behar desberdinei aurre egin behar dietenean, txakurrek ez dute jotzen maiztasun desberdineko hatsantze mugimendurik egitera. Horren ordez, maiztasun garaiko mugimenduen iraupenarekin jokatzea da egiten dutena. Hortaz, bero asko galtzeko beharra dutenean denbora luze egoten dira maiztasun garaiko mugimenduak egiten, eta denbora laburragoak egoten dira behar horiek txikiak direnean. Aukera duzunean, beha itzazu txakur baten arnas eta hatsantze mugimenduak. Berehala konturatuko zara torax-barrunbearen mugimenduak bi maiztasunekoak izaten direla, apala arnasa hartzeko eta garaia tenperatura eraentzeko.
Eta lurruntzen den uraren jatorria da hirugarren xehetasuna. Gizon-emakumeen larruazalean lurruntzen den ura, izerdiarena da. Nondik dator, baina, txakurren sudur epitelioan lurruntzen dena? Dirudienez, sudurraren guruin batek jariatzen du. Hamazazpigarren mendearen geroztik ezaguna da guruin hori, eta beti pentsatu da sudurra heze mantentzea zela bere zeregina. Baina horrez gainera, badirudi sudur-guruinak jariatzen duela sudur-epitelioan lurruntzen den likidoa. Horri esker mantentzen da sudurra heze eta hotz. Azken batean, txakurretan sudur-guruinak betetzen du gizon-emakumeetan izerdi-guruinek betetzen duten zeregin bera.Nesken adimenari buruzko ekarpenari Jesus Marik egin zion oharrean (ez dakit “ohar” ala “tractatus” deitu beharko ez ote nukeen) euskal esaera zahar bat aipatu zuen bukatzera zihoanean: “Munduko bi gauza hotzenak dira txakurraren sudurra eta emakumeen ipurdia”. Berak azaldu zuen, orduan, zein zen emakumeen ipurdia hotz egoteko arrazoia. Txakurren sudurrarenari buruzko azalpena falta zen, beraz. Orain badakizu zergatik dagoen hotz txakurren sudurra.
Wednesday, February 4, 2009
Hasiera
“Hasieran, Jainkoak zeru-lurrak egin zituen. Lurra nahas-mahas hutsa zen: leize handiaren gain ilunpea. Jainkoaren arnasa uren gainean zebilen. Eta Jainkoak esan zuen: «Izan bedi argia». Eta izan zen argia. Ikusi zuen Jainkoak argia ona zela eta bereizi egin zuen ilunpeetatik: argiari «egun» eman zion izen eta ilunpeei «gau». Honela, lehen eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Izan bedi sabaia uren artean, goiko eta beheko urak bereiz ditzan». Eta hala izan zen. Jainkoak sabaia egin zuen eta sabai azpiko urak sabai gainekoetatik bereizi zituen. Jainkoak sabaiari «zeru» eman zion izen. Honela, bigarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Bil bitez multzoan zeru azpiko urak eta ager bedi lehorra». Eta hala izan zen. Lehorrari «lur» eman zion izen eta ur-multzoari «itsaso». Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Jainkoak esan zuen: «Eman bitza lurrak belar hezea, hazidun landareak eta orotariko fruta-arbolak beren hazi eta guzti». Eta hala izan zen. Eta lurrak orotariko hazidun landareak eta fruta-arbolak beren hazi eta guzti eman zituen. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Honela, hirugarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Izan bitez argizagiak zeru-sabaian, eguna eta gaua bereizteko, eta jaiak, egunak eta urteak ezagutarazteko. Izan bitez zeru-sabaian lurrari argi egiteko». Eta hala izan zen. Jainkoak bi argizagi handi egin zituen: handiena egunaren gain jartzeko eta txikiena gauaren gain. Eta izarrak ere egin zituen. Zeru-sabaian ezarri zituen lurrari argi egiteko, egunaren eta gauaren gain jartzeko, argia eta ilunpea bereizteko. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Honela, laugarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Egin bezate urek borbor bizidunez; egin bezate hegan hegaztiek lurraren gainean, airean». Jainkoak itsas arraintzarrak sortu zituen, uretan borbor dabiltzan orotariko bizidunak eta orotariko hegaztiak. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Eta bedeinkatu egin zituen, esanez: «Sor itzazue umeak, ugaldu eta bete itsas urak; ugal bitez hegaztiak ere lurraren gainean». Honela, bosgarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Eman bitza lurrak orotariko bizidunak: abereak, piztiak eta narrastiak». Eta hala izan zen. Jainkoak orotariko bizidunak sortu zituen: abereak, piztiak eta narrastiak. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Jainkoak esan zuen: «Egin dezagun gizakia; izan bedi gure irudiko, gure antzeko; mendera ditzala itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak, abereak, basapiztiak eta lurrean narraska dabiltzan piztia guztiak». Jainkoak, beraz, bere antzeko egin zuen gizakia, Jainkoaren beraren irudira egin zuen; ar eta eme egin zituen. Eta bedeinkatu egin zituen, esanez: «Sor itzazue umeak eta ugaldu, bete lurra eta izan haren nagusi; mendera itzazue itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak eta lurrean narraska dabiltzan piztia guztiak». Jainkoak esan zien: «Hara, zeuei ematen dizkizuet lurrazalean diren hazidun landare guztiak eta hazidun fruta-arbola guztiak; horiek izango dituzue janari. Abere, zeruko hegazti eta lurrean narraska dabiltzan bizidun guztiei, berriz, belar hezea ematen diet janari». Eta hala izan zen. Eta egin zuen guztia oso ona zela ikusi zuen Jainkoak. Honela, seigarren eguna burutu zen.”
Bibliaren Hasieraren lehen atala duzu aurreko pasartea. Fededunarentzat, Jainkoaren hitzak dira; sinisten ez duenarentzat, berriz, Kreazioaren mitoetako bat. Animalien zeregin funtsezkoena ekarri nahi izan dugu hona pasarte horren hitzak erabiliz. Izan ere, animalia orok, gizakiak barne, bete behar dute agindu bera, Jaungoikoak emana edo Naturak emana: “Sor itzazue umeak eta ugaldu”, horixe baita animalia ororen zeregin nagusia. Animalia guztien ezaugarri danak ideia horren argitan ulertu behar dira. Eboluzioaren ondorio dira animaliak; ingurune baldintzetara moldatuz joan dira belaunaldietan zehar, etengabe. Orain ezagutzen ditugun animaliek arrakasta izan dute; behin eta berriro sortu dituzte ondorengoak; eta ondorengo horiek ugal-adinera iritsi dira, iritsi eta ugaldu ere; lortu egin dute. Ugaldu barik, ez lirateke existitu ere egingo. Horrexegatik esan dugu hori dela agindua, ezinbestez bete beharrekoa: “Sor itzazue umeak eta ugaldu”. Animalien funtzio guztiak helburu horren zerbitzuan daude; funtsean, horixe da hemen aurkezten ditugun istorioetan azaltzen dugunaren esangura nagusia. Ugaltzeko jaioak gara.
Jainkoak esan zuen: «Izan bedi sabaia uren artean, goiko eta beheko urak bereiz ditzan». Eta hala izan zen. Jainkoak sabaia egin zuen eta sabai azpiko urak sabai gainekoetatik bereizi zituen. Jainkoak sabaiari «zeru» eman zion izen. Honela, bigarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Bil bitez multzoan zeru azpiko urak eta ager bedi lehorra». Eta hala izan zen. Lehorrari «lur» eman zion izen eta ur-multzoari «itsaso». Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Jainkoak esan zuen: «Eman bitza lurrak belar hezea, hazidun landareak eta orotariko fruta-arbolak beren hazi eta guzti». Eta hala izan zen. Eta lurrak orotariko hazidun landareak eta fruta-arbolak beren hazi eta guzti eman zituen. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Honela, hirugarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Izan bitez argizagiak zeru-sabaian, eguna eta gaua bereizteko, eta jaiak, egunak eta urteak ezagutarazteko. Izan bitez zeru-sabaian lurrari argi egiteko». Eta hala izan zen. Jainkoak bi argizagi handi egin zituen: handiena egunaren gain jartzeko eta txikiena gauaren gain. Eta izarrak ere egin zituen. Zeru-sabaian ezarri zituen lurrari argi egiteko, egunaren eta gauaren gain jartzeko, argia eta ilunpea bereizteko. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Honela, laugarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Egin bezate urek borbor bizidunez; egin bezate hegan hegaztiek lurraren gainean, airean». Jainkoak itsas arraintzarrak sortu zituen, uretan borbor dabiltzan orotariko bizidunak eta orotariko hegaztiak. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Eta bedeinkatu egin zituen, esanez: «Sor itzazue umeak, ugaldu eta bete itsas urak; ugal bitez hegaztiak ere lurraren gainean». Honela, bosgarren eguna burutu zen.
Jainkoak esan zuen: «Eman bitza lurrak orotariko bizidunak: abereak, piztiak eta narrastiak». Eta hala izan zen. Jainkoak orotariko bizidunak sortu zituen: abereak, piztiak eta narrastiak. Eta Jainkoak ona zela ikusi zuen. Jainkoak esan zuen: «Egin dezagun gizakia; izan bedi gure irudiko, gure antzeko; mendera ditzala itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak, abereak, basapiztiak eta lurrean narraska dabiltzan piztia guztiak». Jainkoak, beraz, bere antzeko egin zuen gizakia, Jainkoaren beraren irudira egin zuen; ar eta eme egin zituen. Eta bedeinkatu egin zituen, esanez: «Sor itzazue umeak eta ugaldu, bete lurra eta izan haren nagusi; mendera itzazue itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak eta lurrean narraska dabiltzan piztia guztiak». Jainkoak esan zien: «Hara, zeuei ematen dizkizuet lurrazalean diren hazidun landare guztiak eta hazidun fruta-arbola guztiak; horiek izango dituzue janari. Abere, zeruko hegazti eta lurrean narraska dabiltzan bizidun guztiei, berriz, belar hezea ematen diet janari». Eta hala izan zen. Eta egin zuen guztia oso ona zela ikusi zuen Jainkoak. Honela, seigarren eguna burutu zen.”
Bibliaren Hasieraren lehen atala duzu aurreko pasartea. Fededunarentzat, Jainkoaren hitzak dira; sinisten ez duenarentzat, berriz, Kreazioaren mitoetako bat. Animalien zeregin funtsezkoena ekarri nahi izan dugu hona pasarte horren hitzak erabiliz. Izan ere, animalia orok, gizakiak barne, bete behar dute agindu bera, Jaungoikoak emana edo Naturak emana: “Sor itzazue umeak eta ugaldu”, horixe baita animalia ororen zeregin nagusia. Animalia guztien ezaugarri danak ideia horren argitan ulertu behar dira. Eboluzioaren ondorio dira animaliak; ingurune baldintzetara moldatuz joan dira belaunaldietan zehar, etengabe. Orain ezagutzen ditugun animaliek arrakasta izan dute; behin eta berriro sortu dituzte ondorengoak; eta ondorengo horiek ugal-adinera iritsi dira, iritsi eta ugaldu ere; lortu egin dute. Ugaldu barik, ez lirateke existitu ere egingo. Horrexegatik esan dugu hori dela agindua, ezinbestez bete beharrekoa: “Sor itzazue umeak eta ugaldu”. Animalien funtzio guztiak helburu horren zerbitzuan daude; funtsean, horixe da hemen aurkezten ditugun istorioetan azaltzen dugunaren esangura nagusia. Ugaltzeko jaioak gara.
Tuesday, February 3, 2009
Soldaduak
Bigarren Mundu Gerraren ostean latitude guztietatik hedatu zen Ameriketako Estatu Batuetako armada eta Munduko azken mugaldetan kokatu zituen bere goarnizio, kuartel, kantonamendu edo base militarrak. Horri esker, era askotako datuak bildu ahal izan dituzte iparamerikarrek. Goarnizioetako soldaduek jaten dutena dago, esaterako, biltzen duten informazioaren artean. Ulertzekoa da hori, noski, zeren erosi eta banatu behar den janari kantitatea ezinbesteko informazioa baita armadarentzat.
Bada, erlazio interesgarria aurkitu dute goarnizioa zegoen tokiaren batazbesteko tenperaturaren eta soldaduek kontsumitzen duten janari kantitatearen artean. Izan ere, askoz gehiago jaten dute toki hotzetan beroetan baino. Energia unitateetan adierazita, honako hauek dira muturreko datuak: 35ºC-ko batazbesteko tenperaturapean dauden soldaduek 3.100 kcal/egun kontsumitzen dute eta -30ºC-ko tenperaturapean daudenek, 5.000 kcal/egun. Muturreko datuak dira horiek, baina erlazioa oso argia da, bi magnitude horien arteko menpekotasun negatibo nabarmena ikus baitaiteke 22 kantonamenduei dagozkien datuen multzoa behatzerakoan.
Nire ustez, tenperatura-eraenketaren beharrekin zerikusia du behaturiko erlazio horrek. Izan ere, “Pinguino enperadorearen bizitza harrigarria” istoriotik ondoriozta daitekeen bezala, garesti samarra da hotzari aurre egitea. Pinguinoek, baraurik egonik, energia erreserbak erabiltzen dituzte arrautza txitatzen duten bitartean. Soldaduek, berriz, jateko aukera dute, eta datu horiek adierazten dutenaren arabera, gehiago jaten dute hotza egiten duen tokietan.
Beraz, badirudi klima hotzetan bizitzeak dakarren bero galerari aurre egin behar zaionean gehiago jan behar dela, jan behar den gaineratiko hori “erre” egin behar baita bero galera handiagoak konpentsatzeko. Azken batean, bero galera eta bero ekoizpena berdinduta egon behar dira gorputz tenperatura konstante mantendu behar bada, eta beraz, bero gehiago galtzen denean gehiago da sortu behar dena. Bestalde, eta aski ezaguna denez, metabolismo-jarduera goratzea da bero ekoizpena igotzeko dugun bide bakarra, baina metabolismo-jarduera goratzeak energia-osagai (erregai) gehiago erretzea dakar. Hau da, gehiago jan behar da (soldaduek) edo, bestela, lehendik pilaturiko energia-erreserbak erabili behar dira (pinguinoek).
Ez dakit guztioi berdin gertatzen zaigun ala ez, baina nik hotza egiten duenean gehiago jaten dut bero dagoenean baino. Edo hori iruditzen zait behintzat.
Bada, erlazio interesgarria aurkitu dute goarnizioa zegoen tokiaren batazbesteko tenperaturaren eta soldaduek kontsumitzen duten janari kantitatearen artean. Izan ere, askoz gehiago jaten dute toki hotzetan beroetan baino. Energia unitateetan adierazita, honako hauek dira muturreko datuak: 35ºC-ko batazbesteko tenperaturapean dauden soldaduek 3.100 kcal/egun kontsumitzen dute eta -30ºC-ko tenperaturapean daudenek, 5.000 kcal/egun. Muturreko datuak dira horiek, baina erlazioa oso argia da, bi magnitude horien arteko menpekotasun negatibo nabarmena ikus baitaiteke 22 kantonamenduei dagozkien datuen multzoa behatzerakoan.
Nire ustez, tenperatura-eraenketaren beharrekin zerikusia du behaturiko erlazio horrek. Izan ere, “Pinguino enperadorearen bizitza harrigarria” istoriotik ondoriozta daitekeen bezala, garesti samarra da hotzari aurre egitea. Pinguinoek, baraurik egonik, energia erreserbak erabiltzen dituzte arrautza txitatzen duten bitartean. Soldaduek, berriz, jateko aukera dute, eta datu horiek adierazten dutenaren arabera, gehiago jaten dute hotza egiten duen tokietan.
Beraz, badirudi klima hotzetan bizitzeak dakarren bero galerari aurre egin behar zaionean gehiago jan behar dela, jan behar den gaineratiko hori “erre” egin behar baita bero galera handiagoak konpentsatzeko. Azken batean, bero galera eta bero ekoizpena berdinduta egon behar dira gorputz tenperatura konstante mantendu behar bada, eta beraz, bero gehiago galtzen denean gehiago da sortu behar dena. Bestalde, eta aski ezaguna denez, metabolismo-jarduera goratzea da bero ekoizpena igotzeko dugun bide bakarra, baina metabolismo-jarduera goratzeak energia-osagai (erregai) gehiago erretzea dakar. Hau da, gehiago jan behar da (soldaduek) edo, bestela, lehendik pilaturiko energia-erreserbak erabili behar dira (pinguinoek).
Ez dakit guztioi berdin gertatzen zaigun ala ez, baina nik hotza egiten duenean gehiago jaten dut bero dagoenean baino. Edo hori iruditzen zait behintzat.
Sunday, February 1, 2009
Arrain arrantzalea
“Arrainen haragia, bizimoduaren adierazle” izenburuko istorioan mihi-arrainen bizimoduaz aritu ginen. Mihi-arraina geldirik egoten da denbora gehiena, harrapakinaren zain. Hori dela eta, ez dute kasik oxigenorik behar eta beraz, odolik gabeko eta mioglobinarik gabeko haragia dute, zuri-zuria.Itsas zapoa (Lophius sp.), mihi-arraina bezala, “eseri-eta-itxaron” harrapakaria dugu eta, hori dela eta, bere haragia ere zuria da oso. Hemen, baina, ez gara arituko itsas zapoaren muskuluen ezaugarri metabolikoez. Bere elikatze modua da hemen ikusiko duguna.
Sakonera desberdineko hondo bigunetan bizi da zapoa, eta kostaren alboko ur ez oso sakonetatik 500 m-ko sakoneraraino egon daiteke. Mihi-arraina bezala, jalkipean sartzen da eta horri esker harrapakinek ez dute ikusten. Gorputza ez, baina buru gainetik ateratzen zaion antena moduko luzakin bat bai ikusten dute. Bizkar-hegatsaren hezur batetik eratorria da luzakin hori.
Lophius-ek, arrantza egiteko erabiltzen du luzakina. Mugitu egiten du zizare baten mugimenduak antzeratuz. Iraulkatzen den edo sigi-saga dabilen “zizare” bat ikusterakoan, hurbildu egiten zaio harrapakina eta zapoak, luzakinaren mugimenduen bitartez, bere ahorantz erakartzen du. Alboan dagoenean ziztu bizian irekitzen du ahoa, ur korronte bortitza sorturik. Kontuan hartu behar da zer nolako ahoa duen zapo arrainak: oso handia da eta muskulu indartsuak ditu. Egia esan, ez dakigu ba ote dagoen aho handiagorik duen animaliarik, gorputzaren tamaina kontuan harturik, jakina.Aho beldurgarri horrek sorturiko korronteak aho barrura sartzen du harrapakina. Hortik alde egiterik ez dago, itsas zapoak hortz asko, oso zorrotzak eta barrurantz makurtuta baititu. Hasieran esan bezala, “arrantza” egiten du zapoak. Luzakinak, kanaberaren antza du, eta luzakinaren punta, karnatarena. Azkenean, harrapakari gisa jokatu nahi izan duena harrapakin bihurtzen da, ia konturatu gabe.
Sakonera desberdineko hondo bigunetan bizi da zapoa, eta kostaren alboko ur ez oso sakonetatik 500 m-ko sakoneraraino egon daiteke. Mihi-arraina bezala, jalkipean sartzen da eta horri esker harrapakinek ez dute ikusten. Gorputza ez, baina buru gainetik ateratzen zaion antena moduko luzakin bat bai ikusten dute. Bizkar-hegatsaren hezur batetik eratorria da luzakin hori.
Lophius-ek, arrantza egiteko erabiltzen du luzakina. Mugitu egiten du zizare baten mugimenduak antzeratuz. Iraulkatzen den edo sigi-saga dabilen “zizare” bat ikusterakoan, hurbildu egiten zaio harrapakina eta zapoak, luzakinaren mugimenduen bitartez, bere ahorantz erakartzen du. Alboan dagoenean ziztu bizian irekitzen du ahoa, ur korronte bortitza sorturik. Kontuan hartu behar da zer nolako ahoa duen zapo arrainak: oso handia da eta muskulu indartsuak ditu. Egia esan, ez dakigu ba ote dagoen aho handiagorik duen animaliarik, gorputzaren tamaina kontuan harturik, jakina.Aho beldurgarri horrek sorturiko korronteak aho barrura sartzen du harrapakina. Hortik alde egiterik ez dago, itsas zapoak hortz asko, oso zorrotzak eta barrurantz makurtuta baititu. Hasieran esan bezala, “arrantza” egiten du zapoak. Luzakinak, kanaberaren antza du, eta luzakinaren punta, karnatarena. Azkenean, harrapakari gisa jokatu nahi izan duena harrapakin bihurtzen da, ia konturatu gabe.
Thursday, January 29, 2009
Mira como beben los peces en el río
Oso ezaguna den gabon kanta baten hitzak dira horiek. Testuinguru zabalagoan jarrita, ondoko hau da gabon kantak dioena: “Pero mira como beben los peces en el río, pero miran como beben al ver a Dios nacido, beben y beben y vuelven a beber, los peces en el río al ver a Dios nacer”. Bertsoaren kalitate poetikoaz aritzeko asmorik ez dudanez, albo batera utz ditzagun gogoeta literarioak eta aritu gaitezen bertsoaren edukiaz. Zeren gabon kantak ez baitu asmatu, ibaietako arrainek ez baitute edaten.Akuarioetan edo urmaeletan, edo ibai zein lakuetan ikusten ditugunean, eta ahoa zabaltzen ikusten ditugunean, arrainak ez dira edaten ari. Arnasa hartzen ari dira, ez besterik. Izan ere, kalte egiten die ura edateak ur gezetako arrainei. Ur gezetan bizi direlarik, ur gezarena baino askoz garaiagoa da arrain horien gorputz likidoen gatzen kontzentrazioa. Hori dela eta, gorputzean sartzeko joera handia du urak. Gauzak horrela, urari sartzen utziko baliote, urez beteko lirateke eta lehertzera ere hel litezke bai gorputza bera bai eta bere zelulak ere.
Hori horrela, ura sartzeari ekidin behar diote ur gezetako arrainek, eta horretarako bi bide erabiltzen dituzte. Batetik, euren gorputz azala iragazkaitza da oso eta, bestetik, ia ez dute urik edaten edo oso gutxi edaten dute. Digestio hodia elikagaien zurgapenerako azalera izanik, iragazkorra izan behar du ezinbestez. Beraz, digestio hodia uraren sarbidea izan ez dadin, ur gutxi edatea da aukerarik egokiena[1].
Uraren sarrerari oztopo handiak jarri arren, hain da handia ura sartzeko joera osmotikoa, ezen nolabaiteko ur bolumena sartzen baita etengabe. Ur gutxi edanez, beraz, murriztu egiten da arazoa, baina ez da guztiz konpontzen. Hortaz, nahi gabe sartu den ura kanporatu beharra dute eta horretarako, gernu bolumen handiak ekoitzi behar dituzte. Izan ere, ibaietako animaliak dira gernu bolumen handienak ekoizten dituzten animaliak. Akuarioetan hain ohikoa den Carassius auratus urre zamoaren gernu ekoizpena, esaterako, 0’144 ml/h-koa da, eta horretatik, 0’005 ml/h da edanez barneratzen dena. Beste guztia (%95) nahi gabe sartu zaio gradiente osmotikoak eraginda.
Gernu bolumen handia ekoizteak, hala ere, bere kontrakoa badu. Ur gezetako animalia gehienek beren plasma iragaziz ekoizten dute lehen gernua deritzoguna. Beraz, lehen gernu horrek, plasmaren ioi-konposizio berbera du. Kanporatzen dena gernu hori izango balitz, gatz asko galduko lirateke, zeren batetik, oso gatz gutxi duen likidoa sartzen eta, bestetik, gatz asko duena irteten baita. Gatzen balantzea, beraz, negatiboa izango litzateke. Hori dela eta, gernua kanporatu aurretik, gatz kantitate handiak berzurgatzen ditu giltzurrun-epitelioak eta horri esker, kanporatzen den gernuaren gatz kontzentrazioa, plasmarena baino askoz ere baxuagoa izaten da. Beraz, gernu bolumen handiak bai, baina oso gernu diluitua da kanporatzen dena, hau da, kontzentrazio osmotiko apaleko gernua.
Eta hori guztia, hala ere, ez da nahikoa. Aipatu ditugun prozesuen balantzea negatiboa da gatzei dagokienez. Hau da, kanpo uraren gatz kontzentrazioa gernuarena baino baxuagoa denez, gatzen galera garbia dakar uraren sartu-atera horrek. Eta hori konpondu ahal izateko, beste bide batera jo behar izaten dute ur gezetako arrainek: giltzurruna ez diren zenbait organotatik gatzak zurgatu behar dituzte, eta brankiak dira horretarako organo aproposak. Hau da, berez arnas funtzioa betetzen duen epitelioak, bigarren funtzio garrantzitsu hori ere bete behar du. Ikusi ahal izan dugunez, korapilotsu samarra da ibaietan bizitzea. Ur gezetako arrainak aztertu ditugu hemen, baina arrainez gain, beste animalia asko bizi dira ibai eta lakuetan, eta guztiek egin behar (izaten) diote aurre ur sarreraren eta gatzen galeraren arazoei. Funtsean, arazo horiei aurre egiteko eta ezinbestekoa duten gatz kontzentrazioaren orekari eta ur edukin egokiari eusteko bide berdinak erabiltzen dituzte guztiek.
[1] Gutxi, bai, baina apur bat edan behar dute ioi dibalenteak eskuratzeko.
Hori horrela, ura sartzeari ekidin behar diote ur gezetako arrainek, eta horretarako bi bide erabiltzen dituzte. Batetik, euren gorputz azala iragazkaitza da oso eta, bestetik, ia ez dute urik edaten edo oso gutxi edaten dute. Digestio hodia elikagaien zurgapenerako azalera izanik, iragazkorra izan behar du ezinbestez. Beraz, digestio hodia uraren sarbidea izan ez dadin, ur gutxi edatea da aukerarik egokiena[1].
Uraren sarrerari oztopo handiak jarri arren, hain da handia ura sartzeko joera osmotikoa, ezen nolabaiteko ur bolumena sartzen baita etengabe. Ur gutxi edanez, beraz, murriztu egiten da arazoa, baina ez da guztiz konpontzen. Hortaz, nahi gabe sartu den ura kanporatu beharra dute eta horretarako, gernu bolumen handiak ekoitzi behar dituzte. Izan ere, ibaietako animaliak dira gernu bolumen handienak ekoizten dituzten animaliak. Akuarioetan hain ohikoa den Carassius auratus urre zamoaren gernu ekoizpena, esaterako, 0’144 ml/h-koa da, eta horretatik, 0’005 ml/h da edanez barneratzen dena. Beste guztia (%95) nahi gabe sartu zaio gradiente osmotikoak eraginda.
Gernu bolumen handia ekoizteak, hala ere, bere kontrakoa badu. Ur gezetako animalia gehienek beren plasma iragaziz ekoizten dute lehen gernua deritzoguna. Beraz, lehen gernu horrek, plasmaren ioi-konposizio berbera du. Kanporatzen dena gernu hori izango balitz, gatz asko galduko lirateke, zeren batetik, oso gatz gutxi duen likidoa sartzen eta, bestetik, gatz asko duena irteten baita. Gatzen balantzea, beraz, negatiboa izango litzateke. Hori dela eta, gernua kanporatu aurretik, gatz kantitate handiak berzurgatzen ditu giltzurrun-epitelioak eta horri esker, kanporatzen den gernuaren gatz kontzentrazioa, plasmarena baino askoz ere baxuagoa izaten da. Beraz, gernu bolumen handiak bai, baina oso gernu diluitua da kanporatzen dena, hau da, kontzentrazio osmotiko apaleko gernua.
Eta hori guztia, hala ere, ez da nahikoa. Aipatu ditugun prozesuen balantzea negatiboa da gatzei dagokienez. Hau da, kanpo uraren gatz kontzentrazioa gernuarena baino baxuagoa denez, gatzen galera garbia dakar uraren sartu-atera horrek. Eta hori konpondu ahal izateko, beste bide batera jo behar izaten dute ur gezetako arrainek: giltzurruna ez diren zenbait organotatik gatzak zurgatu behar dituzte, eta brankiak dira horretarako organo aproposak. Hau da, berez arnas funtzioa betetzen duen epitelioak, bigarren funtzio garrantzitsu hori ere bete behar du. Ikusi ahal izan dugunez, korapilotsu samarra da ibaietan bizitzea. Ur gezetako arrainak aztertu ditugu hemen, baina arrainez gain, beste animalia asko bizi dira ibai eta lakuetan, eta guztiek egin behar (izaten) diote aurre ur sarreraren eta gatzen galeraren arazoei. Funtsean, arazo horiei aurre egiteko eta ezinbestekoa duten gatz kontzentrazioaren orekari eta ur edukin egokiari eusteko bide berdinak erabiltzen dituzte guztiek.
[1] Gutxi, bai, baina apur bat edan behar dute ioi dibalenteak eskuratzeko.
Boskimanoen istorio bat
Hautespen naturalaren eraginpean daude animalen funtzio biologiko guztiak, janaria lortzea eta digeritzea barne. Horrek esan nahi du berezko moldapenak garatu dituztela bai janaria lortzeko bai eta digeritzeko ere. Hortaz, animalia batek erabiltzen dituen elikadura-baliabideen ezaugarriek eragin nabarmena dute zenbait bereizgarritan, bai anatomikoak bai fisiologikoak ere. Ezaguna da, esaterako, denboran zehar agertu diren hominidoen hortz-aginen ezaugarriak jakiaren araberakoak izan direla. Izan ere, aurkituriko hortzeria fosilari esker jakin dezakegu gaur zein zen espezie bakoitzaren ohiko jakia.Baina, esan bezala, moldapenak ez dira gertatzen ezaugarri anatomikoetan soilik; garrantzi handikoak dira fisiologiari dagozkionak ere. Harreman zuzena dago, adibidez, animalia baten jaki motaren eta dituen digestio entzimen artean. Horrela, karbohidrasak dira karbohidratoez aberatsa den jana erabiltzen duten espezieen digestio-entzima nagusiak. Eta ber gauza gertatzen da, esaterako, proteasa eta proteinekin. Espezieen arteko desberdintasunez ari gara, noski, baina espezie berean ere, desberdintasun handiak egon daitezke populazio desberdinen arteko digestio-entzimen horniduretan.
Boskimanoak eta bostwanoak Afrikako hegoaldean bizi dira. Bi etnien jatorria oso desberdina da eta, hori dela eta, euren hizkuntzak oso urrun daude elkarrengandik. Munduko berezienetakoa da boskimanoen hizkuntza eta ez bide du harreman zuzenik albokoekin; bostwanoena, berriz, Afrikako beste zenbait hizkuntzekin erlazionaturik dago. Geografikoki oso urrun ez dauden arren, zeharo desberdinak dira giza-talde horien ingurumenen ezaugarriak. Boskimanoak Kalahariko basamortuan bizi dira eta ehiztariak dira; bostwanoak, berriz, nekazariak. Hori horrela, oso giza-talde egokiak dira digestio-entzimen horniduren arteko erkaketa egiteko, elikadura-baliabide desberdinak dituztelako. Txori, suge, musker eta damak dira boskimanoen jakiaren osagai nagusiak, eta artoa eta basartoa, bostwanoena.
Amilasak, digestio-entzimak dira, eta almidoia eta antzeko karbohidrato konplexuak digeritzen laguntzen dute. Gizakiok bi aldaera edo barietate ditugu, listukoa eta areakoa. Listu-amilasak aho-barrunbean egiten du bere lana, hortz-aginen birrintze-lan mekanikoa osatuz. Listu laginak hartzea oso erraza denez, oso erosoa da listu-amilasarekin lan egitea. Hori dela eta, boskimano eta bostwanoen listu-amilasak erkatu ziren ikerketa batean eta, ikerketa osatzeko, jatorri europearreko Hegoafrikako biztanleen laginak ere hartu ziren. Azken hauen jakiak denetariko produktuak ditu eta beraz, jaki mistotzat har daiteke.
Neurketetatik, honako emaitzak atera ziren: Bostwanoen amilasa jarduera 248 unitate/ml-koa izan zen eta boskimanoena, 22 unitate/ml-koa. Jatorri europearreko herritar hegoafrikarrena, bestalde, 101 unitate/ml-koa izan zen; hau da, beste bi balioen erdian geratu zen. Bistan da, beraz, digestioaren beharren araberakoa dela amilasa-jarduera, zeren zerealez osaturiko jakia hobeto digeri baitaiteke amilasa-jarduera handia bada.
Baina datu horiek ez digute argitzen behaturiko desberdintasunen jatorria zein den. Hau da, ezin daiteke jakin jarduera maila horiek giza-taldeen berezko ezaugarriak ala jakiaren araberako ezaugarri aldakorrak ote diren. Beste era batera esanda: alda ote liteke boskimanoen listuaren amilasa-jarduera jakiaren aldaketa baten ondorioz?
Ikertzaileek horixe jakin nahi zuten, baina horretarako ezinbestekoa zen boskimanoen talde bat jaki kontrolatupean mantentzea, eta hori, ulergarria denez, ez zen kontu erraza. Zoriak, hala ere, laguntza eman zien ikertzaileei, zeren bost boskimanok deklaratu behar izan baitzuten, lekuko gisa, epaiketa batean ikerketa-zentrotik gertu. Hiru hilabete geratu behar izan ziren han, eta bitartean, bertakoen ohiko janaria eman zieten boskimanoei, hau da, jaki mistoaz, -patatak, ilarrak, haragia, etab.-, elikatu ziren hiru hilabetetan zehar. Bada, hiru hilabeteen buruan 22-tik 95-era igo zen bost boskimanoen listuaren amilasa-jarduera. Hau da, ikerturiko karbohidrasa-jarduera igo egin zen karbohidratoez aberatsagoa zen jatorri europearreko herritarren jakia digeritzeko beharraren ondorioz. Gainera, igoera nabarmena izan zen.Ez dakiguna da, -ikertzaileek ez dutelako horren berririk eman-, zer nolako iritzia zuten bost boskimanoek epaiketan zehar jan behar izan zutenaz, baina aukeran, seguru sugeak eta muskerrak nahiago.
Boskimanoak eta bostwanoak Afrikako hegoaldean bizi dira. Bi etnien jatorria oso desberdina da eta, hori dela eta, euren hizkuntzak oso urrun daude elkarrengandik. Munduko berezienetakoa da boskimanoen hizkuntza eta ez bide du harreman zuzenik albokoekin; bostwanoena, berriz, Afrikako beste zenbait hizkuntzekin erlazionaturik dago. Geografikoki oso urrun ez dauden arren, zeharo desberdinak dira giza-talde horien ingurumenen ezaugarriak. Boskimanoak Kalahariko basamortuan bizi dira eta ehiztariak dira; bostwanoak, berriz, nekazariak. Hori horrela, oso giza-talde egokiak dira digestio-entzimen horniduren arteko erkaketa egiteko, elikadura-baliabide desberdinak dituztelako. Txori, suge, musker eta damak dira boskimanoen jakiaren osagai nagusiak, eta artoa eta basartoa, bostwanoena.
Amilasak, digestio-entzimak dira, eta almidoia eta antzeko karbohidrato konplexuak digeritzen laguntzen dute. Gizakiok bi aldaera edo barietate ditugu, listukoa eta areakoa. Listu-amilasak aho-barrunbean egiten du bere lana, hortz-aginen birrintze-lan mekanikoa osatuz. Listu laginak hartzea oso erraza denez, oso erosoa da listu-amilasarekin lan egitea. Hori dela eta, boskimano eta bostwanoen listu-amilasak erkatu ziren ikerketa batean eta, ikerketa osatzeko, jatorri europearreko Hegoafrikako biztanleen laginak ere hartu ziren. Azken hauen jakiak denetariko produktuak ditu eta beraz, jaki mistotzat har daiteke.
Neurketetatik, honako emaitzak atera ziren: Bostwanoen amilasa jarduera 248 unitate/ml-koa izan zen eta boskimanoena, 22 unitate/ml-koa. Jatorri europearreko herritar hegoafrikarrena, bestalde, 101 unitate/ml-koa izan zen; hau da, beste bi balioen erdian geratu zen. Bistan da, beraz, digestioaren beharren araberakoa dela amilasa-jarduera, zeren zerealez osaturiko jakia hobeto digeri baitaiteke amilasa-jarduera handia bada.
Baina datu horiek ez digute argitzen behaturiko desberdintasunen jatorria zein den. Hau da, ezin daiteke jakin jarduera maila horiek giza-taldeen berezko ezaugarriak ala jakiaren araberako ezaugarri aldakorrak ote diren. Beste era batera esanda: alda ote liteke boskimanoen listuaren amilasa-jarduera jakiaren aldaketa baten ondorioz?
Ikertzaileek horixe jakin nahi zuten, baina horretarako ezinbestekoa zen boskimanoen talde bat jaki kontrolatupean mantentzea, eta hori, ulergarria denez, ez zen kontu erraza. Zoriak, hala ere, laguntza eman zien ikertzaileei, zeren bost boskimanok deklaratu behar izan baitzuten, lekuko gisa, epaiketa batean ikerketa-zentrotik gertu. Hiru hilabete geratu behar izan ziren han, eta bitartean, bertakoen ohiko janaria eman zieten boskimanoei, hau da, jaki mistoaz, -patatak, ilarrak, haragia, etab.-, elikatu ziren hiru hilabetetan zehar. Bada, hiru hilabeteen buruan 22-tik 95-era igo zen bost boskimanoen listuaren amilasa-jarduera. Hau da, ikerturiko karbohidrasa-jarduera igo egin zen karbohidratoez aberatsagoa zen jatorri europearreko herritarren jakia digeritzeko beharraren ondorioz. Gainera, igoera nabarmena izan zen.Ez dakiguna da, -ikertzaileek ez dutelako horren berririk eman-, zer nolako iritzia zuten bost boskimanoek epaiketan zehar jan behar izan zutenaz, baina aukeran, seguru sugeak eta muskerrak nahiago.
Thursday, January 22, 2009
Pinguino enperadorearen bizitza harrigarria
Pinguino enperadoreak Aptenodytes forsteri du zientzia-izena eta Antartikan bizi da. Munduan ez dago toki hotzagoan bizi den hegaztirik. Behar bada horregatik da hain harrigarria pinguino horren bizimodua.
Aptenodytes forsteri, arrainjalea izanik, itsasoan bakarrik elikatzen da. Pinguino arra, negua hurbiltzen denean, uretatik irten eta ibiliz abiatzen da, itsaso izoztuaren gainetik, izotz iraunkorrean 50-100 km-tara dagoen txitatze-gunera. Han emea dago zain, erruteko prest. Arra heltzerakoan arrautza bakar bat erruten du emeak eta, ondoren, itsasorantz abiatzen da. Arrautza arrari uzten dio, arrak txita dezan, eta horixe egiten du arrak, hanken artean arrautza gordez.
Bi hilabete baino gehiago irauten du txitatze-aldiak eta horren bitartean pinguinoak ez du jaten ezer ere. Ez hori bakarrik, negu gordinenean dagoenez, askotan -40º edo -50º-etaraino irits daiteke tenperatura, eta gainera, Antartikaren neguan ohikoak izaten dira haize eta elur ekaitzak. Txitatze-aldia amaitzen denean itzultzen da pinguino emea itsasotik, urdaila janariaz beterik dakarrela. Orduan heltzen da, pinguino arrarentzat, itsasora itzultzeko txanda. Emeak, urdailean ekarri duen janariaz, txitoa hazten du ondorengo asteetan, arra itsasoan elikatzen den bitartean.
Harrigarria da, bai, pinguino arraren portaera. Hiru hilabetetan zehar baraurik egotea, berez, ez da bat ere xamurra; baina hori nahikoa ez balitz, 38º-tan mantentzen du gorputzaren barne tenperatura, ingurumenekoa -20º eta -50º artean dagoenean. Argi dago itsasoan egon den bitartean gorputz azalaren azpian pilatu dituen gantz erreserbei esker egin dezakeela egiten duena. Baina atera ditzagun kontuak.
Barau-aldiak 100 egun inguru iraun dezake eta pinguinoak bere pisuaren %40 galtzen du denbora horretan. Kontuak ateratzeko, bi dira aintzat hartu behar diren gastu iturriak, distantzia luze horiek (50-100 km itsasotik etortzeko eta beste horrenbeste itsasora joateko) egiteko behar duena, batetik, eta txitatze-aldian zehar 38º-ko gorputz tenperatura mantentzeko behar duen erregaia, bestetik.
Aptenodytes forsteri pinguino handia da, pinguinoetan handiena. 35 kg-ko pinguino batek 1’5 kg gantz erabili behar du joan-etorri ibilaldia egiteko erregai gisa. Bestalde, laborategian egindako esperimentuetatik lorturiko emaitzen arabera, 25 kg gantz galdu beharko luke pinguino ar batek txitatze-aldi osoan Antartikaren neguan ohikoak diren tenperaturetan.
Datu hori, baina, ez dator bat naturan ikusitakoarekin. Izan ere, erdia da, gutxi gora behera, txitatze-aldian galtzen duten gantz masa: 12-13 kg inguru. Beraz, zerbait ez dugu aintzat hartu kontu hauek ateratzerakoan, eta litekeena da pinguinoen portaera izatea kontuan hartu ez dugun hori; izan ere, baliteke laborategian lorturiko datuak guztiz adierazgarriak ez izatea. Zeren neurketak banan-banan egin baitziren pinguino banako batzuk erabiliz, baina txitatzen ari direnean pinguinoak ez dira bakarrik egoten, multzotu egiten baitira. Bakarrik egongo balira, gorputz azal osoa egongo litzateke aire hotzaz inguraturik eta, beraz, azal osotik galduko lukete beroa. Baina txitatze-gunean multzo batean daudenez, denbora gehiena egoten dira beste pinguinoez inguraturik eta beraz, askoz ere bero gutxiago galtzen dute horrela. Eta bero gutxiago galtzen denean, gutxiago da tenperatura mantentzeko sortu behar den beroa. Hau da, multzotze-portaerari esker erregai, -gantz-, gutxiago gastatu behar dute behar duten beroa sortzeko.
Egia esan, ingurumen hotzean dauden animalia asko, -gizakiak barne-, multzotu egiten dira beroa gordetzeko. Baina pinguinoen kasuan bistan da hil ala biziko kontua dela.
Bideo interesgarriak:
http://uk.youtube.com/watch?v=6AiCIZ9wM1o
& http://uk.youtube.com/watch?v=CDpSjoAV2JU
Aptenodytes forsteri, arrainjalea izanik, itsasoan bakarrik elikatzen da. Pinguino arra, negua hurbiltzen denean, uretatik irten eta ibiliz abiatzen da, itsaso izoztuaren gainetik, izotz iraunkorrean 50-100 km-tara dagoen txitatze-gunera. Han emea dago zain, erruteko prest. Arra heltzerakoan arrautza bakar bat erruten du emeak eta, ondoren, itsasorantz abiatzen da. Arrautza arrari uzten dio, arrak txita dezan, eta horixe egiten du arrak, hanken artean arrautza gordez.
Bi hilabete baino gehiago irauten du txitatze-aldiak eta horren bitartean pinguinoak ez du jaten ezer ere. Ez hori bakarrik, negu gordinenean dagoenez, askotan -40º edo -50º-etaraino irits daiteke tenperatura, eta gainera, Antartikaren neguan ohikoak izaten dira haize eta elur ekaitzak. Txitatze-aldia amaitzen denean itzultzen da pinguino emea itsasotik, urdaila janariaz beterik dakarrela. Orduan heltzen da, pinguino arrarentzat, itsasora itzultzeko txanda. Emeak, urdailean ekarri duen janariaz, txitoa hazten du ondorengo asteetan, arra itsasoan elikatzen den bitartean.
Harrigarria da, bai, pinguino arraren portaera. Hiru hilabetetan zehar baraurik egotea, berez, ez da bat ere xamurra; baina hori nahikoa ez balitz, 38º-tan mantentzen du gorputzaren barne tenperatura, ingurumenekoa -20º eta -50º artean dagoenean. Argi dago itsasoan egon den bitartean gorputz azalaren azpian pilatu dituen gantz erreserbei esker egin dezakeela egiten duena. Baina atera ditzagun kontuak.
Barau-aldiak 100 egun inguru iraun dezake eta pinguinoak bere pisuaren %40 galtzen du denbora horretan. Kontuak ateratzeko, bi dira aintzat hartu behar diren gastu iturriak, distantzia luze horiek (50-100 km itsasotik etortzeko eta beste horrenbeste itsasora joateko) egiteko behar duena, batetik, eta txitatze-aldian zehar 38º-ko gorputz tenperatura mantentzeko behar duen erregaia, bestetik.
Aptenodytes forsteri pinguino handia da, pinguinoetan handiena. 35 kg-ko pinguino batek 1’5 kg gantz erabili behar du joan-etorri ibilaldia egiteko erregai gisa. Bestalde, laborategian egindako esperimentuetatik lorturiko emaitzen arabera, 25 kg gantz galdu beharko luke pinguino ar batek txitatze-aldi osoan Antartikaren neguan ohikoak diren tenperaturetan.
Datu hori, baina, ez dator bat naturan ikusitakoarekin. Izan ere, erdia da, gutxi gora behera, txitatze-aldian galtzen duten gantz masa: 12-13 kg inguru. Beraz, zerbait ez dugu aintzat hartu kontu hauek ateratzerakoan, eta litekeena da pinguinoen portaera izatea kontuan hartu ez dugun hori; izan ere, baliteke laborategian lorturiko datuak guztiz adierazgarriak ez izatea. Zeren neurketak banan-banan egin baitziren pinguino banako batzuk erabiliz, baina txitatzen ari direnean pinguinoak ez dira bakarrik egoten, multzotu egiten baitira. Bakarrik egongo balira, gorputz azal osoa egongo litzateke aire hotzaz inguraturik eta, beraz, azal osotik galduko lukete beroa. Baina txitatze-gunean multzo batean daudenez, denbora gehiena egoten dira beste pinguinoez inguraturik eta beraz, askoz ere bero gutxiago galtzen dute horrela. Eta bero gutxiago galtzen denean, gutxiago da tenperatura mantentzeko sortu behar den beroa. Hau da, multzotze-portaerari esker erregai, -gantz-, gutxiago gastatu behar dute behar duten beroa sortzeko.
Egia esan, ingurumen hotzean dauden animalia asko, -gizakiak barne-, multzotu egiten dira beroa gordetzeko. Baina pinguinoen kasuan bistan da hil ala biziko kontua dela.
Bideo interesgarriak:
http://uk.youtube.com/watch?v=6AiCIZ9wM1o
& http://uk.youtube.com/watch?v=CDpSjoAV2JU
Txirla gizajalea
Igaro den urtarrilaren hamabostean Acoelomorpha filumaren Symsagittifera roscoffensis zizarez aritu ginen hemen. Zizare lau horrek eguzkia hartzen du, mikroalga sinbionte batetik hartzen baititu bizitzeko behar dituen energia osagaiak. Baina Symsagittifera ez da energia lortzeko alga sinbionteak baliatzen dituen animalia bakarra. Bibalbioen artean, esaterako, badira berdin jokatzen dutenak ere. Ozeano Bareko koralezko uharrietan bizi den Tridacna gigas dugu kuskubitako horietako bat. Tridacna generoko espezieek bi elikatze modu erabiltzen dituzte batera. Batetik, bibalbioetan ohikoa den iragazte modua erabiltzen dute; hau da, esekita dauden mikropartikula organikoak, -mikroalgak eta beste-, harrapatu eta ingeritzen ditu ura ponpatuz eta brankietatik iragaziz. Eta bestetik, mantuaren bazterrean dituzten mikroalga dinoflagelatu sinbiontikoek egiten duten fotosintesiari esker eskuratzen dute energia eta egitura-osagaien ekarpen gehigarria.
Tridacna guztiak handiak dira tamainaz, baina genero horretan Tridacna gigas da tamaina handieneko espeziea. Horri dagokio, hain zuzen ere, espezie-izena, kuskubitakoen artean erraldoia baita. Izan ere, 200 kg-ko pisua eta 140 cm-ko luzera edukitzera hel daitezke espezie honen aleak.
Tridacna generoko kuskubitakoak munduko handienak izatea eta elikatze modu bikoitza edukitzea ez da, seguraski, kasualitatea, zeren tamaina handi horietara iritsi ahal izateko ezinbestekoa baita mikroalga dinoflagelatuek Tridacna-ri ematen diotena. Bestalde, handia da bere bizitza-luzera ere, 100 urteko adinera hel daitezke-eta. Hortaz, handi egiteko denbora nahikorik gabe ere, nekez lor liteke horren tamaina handirik.
Tridacna-ren tamaina dela-eta, badira inolako funtsik ez duten elezaharrik ere. Izan ere, gizakiak “jaten” zituztelakoan, txirla gizajale edo txirla hiltzaile izenez ezagutu izan da Ozeano Bareko zenbait kostaldetan. Izen horiek, baina, ez dira egokiak inondik ere. Kuskuak ixten dituztenean astiroegi ixten dituzte, eta euren babeserako egiten dute, inoiz ez erasotzeko. Beraz, inoiz Ozeano Bareko koralezko uharrietan urperatzen bazara, ez izan beldurrik Tridacna-ri, ez du koskarik egiten. Baina hori bai: kontuz ibili marrazoekin! Horiek bai egiten dute koska, eta hortz zorrotzak dituzte.
Tridacna guztiak handiak dira tamainaz, baina genero horretan Tridacna gigas da tamaina handieneko espeziea. Horri dagokio, hain zuzen ere, espezie-izena, kuskubitakoen artean erraldoia baita. Izan ere, 200 kg-ko pisua eta 140 cm-ko luzera edukitzera hel daitezke espezie honen aleak.
Tridacna generoko kuskubitakoak munduko handienak izatea eta elikatze modu bikoitza edukitzea ez da, seguraski, kasualitatea, zeren tamaina handi horietara iritsi ahal izateko ezinbestekoa baita mikroalga dinoflagelatuek Tridacna-ri ematen diotena. Bestalde, handia da bere bizitza-luzera ere, 100 urteko adinera hel daitezke-eta. Hortaz, handi egiteko denbora nahikorik gabe ere, nekez lor liteke horren tamaina handirik.
Tridacna-ren tamaina dela-eta, badira inolako funtsik ez duten elezaharrik ere. Izan ere, gizakiak “jaten” zituztelakoan, txirla gizajale edo txirla hiltzaile izenez ezagutu izan da Ozeano Bareko zenbait kostaldetan. Izen horiek, baina, ez dira egokiak inondik ere. Kuskuak ixten dituztenean astiroegi ixten dituzte, eta euren babeserako egiten dute, inoiz ez erasotzeko. Beraz, inoiz Ozeano Bareko koralezko uharrietan urperatzen bazara, ez izan beldurrik Tridacna-ri, ez du koskarik egiten. Baina hori bai: kontuz ibili marrazoekin! Horiek bai egiten dute koska, eta hortz zorrotzak dituzte.
Bideoak: http://www.youtube.com/watch?v=mO44qj7evA4 & http://www.stanford.edu/group/microdocs/solarclams.html
Arrainen haragia, bizimoduaren adierazle
Arrainen haragiaren itxura oso desberdina da espezietan zehar. Arraina jatea gustuko dugunok ondo dakigu hori. Atunak edo hegaluzeak bezalako tunidoak ditugu mutur batean eta mihi-arraina edo erreboiloa bezalako arrain lauak bestean.Tunidoen haragiaren kolorea desberdina izan daiteke espezietan zehar baina, oro har, beste arrainena baino ilunagoa izaten da. Atunak ez dira zuriak eta hezurraren inguruan dagoen haragia odol hodiez beterik dago. Izan ere, odol asko galtzen dute ebakitzerakoan. Hau da, odol asko duen haragia da, oso irrigatua baitago. Arrain lauen haragia, berriz, zuria da, zuri-zuria, eta ez du odolik botatzen ez eta xerrak egiten direnean ere. Mihi arrainaren muskulua aztertuz gero, odol hodi solte batzuk baino ez dira ikusten.
Arrain espezieen arteko desberdintasun horiek ez dira ustekabekoak, zerikusi handia baitute espezie edo talde bakoitzaren bizimoduarekin. Haragi odoleztatuagoa duten arrainak oso aktiboak dira. Ezaguna da atunak igerilari indartsuak direla, lastertasun handiz mugitzen direla eta distantzia luzeak egiten dituztela. Beraz, oxigenoa eta elikagaiak etengabe eraman behar dira muskulu zeluletara, igeri jarduera mantendu ahal izateko. Eta horretarako beharrezkoak diren odol fluxuak handiak direnez, odol hodien dentsitatea ere handia izan behar da muskuluan. Horri dagokio tunidoen haragiaren kolore eta itxura hori.
Mihi-arrainak, berriz, sit-and-wait (eseri-eta-itxaron) harrapakariak dira. Itsas beheko jalkinaren gainean mugitu barik egoten dira denbora gehiena, hondoarekin mimetizaturik edo jalkinaz erdi estalita. Ezaguna denez, lengoraduek buruaren alde berean dituzte bi begiak eta euren gainetik, edo eurengandik hurbil, harrapakin bat ikusten dutenean, mugimendu arin eta indartsua egiten dute harrapakina atzemateko. Bestalde, harrapakinarengana iristeko egin behar duten mugimendu horretarako erabiltzen dituzten muskuluek ez dute oxigenorik behar. Izan ere, bereziak dira muskulu horiek, anaerobioak, mugimendua egiteko behar duten energia (ATP) glukolisiaren bitartez lortzen baitute[1].
Glukolisia bide metaboliko arina da, oso arina, denbora laburrean energia asko ematen baitu. Horrexegatik erabiltzen da mugimendu azkarrak egiteko eta horrexegatik erabiltzen dute mihi arrainaren muskuluek harrapakinak atzemateko. Hortaz, etengabeko oxigeno ekarpenik beharrezkoa ez denez, oso gutxi da muskulu horietaraino heldu behar den odol bolumena. Horri dagokio, hain justu, mihi-arrainaren eta bera bezalako beste arrainen haragiaren kolore zuri-zuria.
[1] Ornodunen muskulu anaerobioan laktatoa da glukolisiaren azken produktua (hartzidura laktikoa). Aerobioa izango balitz muskulua, krebs zikloan sartuko litzateke pirubatoa.
Mihi-arrainak, berriz, sit-and-wait (eseri-eta-itxaron) harrapakariak dira. Itsas beheko jalkinaren gainean mugitu barik egoten dira denbora gehiena, hondoarekin mimetizaturik edo jalkinaz erdi estalita. Ezaguna denez, lengoraduek buruaren alde berean dituzte bi begiak eta euren gainetik, edo eurengandik hurbil, harrapakin bat ikusten dutenean, mugimendu arin eta indartsua egiten dute harrapakina atzemateko. Bestalde, harrapakinarengana iristeko egin behar duten mugimendu horretarako erabiltzen dituzten muskuluek ez dute oxigenorik behar. Izan ere, bereziak dira muskulu horiek, anaerobioak, mugimendua egiteko behar duten energia (ATP) glukolisiaren bitartez lortzen baitute[1].
Glukolisia bide metaboliko arina da, oso arina, denbora laburrean energia asko ematen baitu. Horrexegatik erabiltzen da mugimendu azkarrak egiteko eta horrexegatik erabiltzen dute mihi arrainaren muskuluek harrapakinak atzemateko. Hortaz, etengabeko oxigeno ekarpenik beharrezkoa ez denez, oso gutxi da muskulu horietaraino heldu behar den odol bolumena. Horri dagokio, hain justu, mihi-arrainaren eta bera bezalako beste arrainen haragiaren kolore zuri-zuria.
[1] Ornodunen muskulu anaerobioan laktatoa da glukolisiaren azken produktua (hartzidura laktikoa). Aerobioa izango balitz muskulua, krebs zikloan sartuko litzateke pirubatoa.
Subscribe to:
Posts (Atom)
Posts
